“¡España despierta(,) hijos de puta!”

Koma baten garrantziaz behin baino gehiagotan idatzi dut blog honetan bertan, eta komaren erabilerari buruzko zalantzak gorabehera, bada kasu-marka horren arau garbi bat: bokatiboa edo deikia koma batez markatu egin behar da. Ez da, ez horixe, txikikeria bat edo hautazko kontua, zeren eta komarekin ala koma gabe esanahia erabat aldatzen du. 

Azken asteon, sareetan bolo-bolo dabiltzan Espainia putadefendatzen (sic) ari direnen testigantza horietako batean bideo-kamerak jaso du gizonezko zahar bat, ero baten pare oihuka, pantailaren beheko aldean transkribatua: “¡España despierta hijos de puta!”  Izan ere, kamerari begira agertzen den agureak “Espainia esnatzen ari da, sasikumeak!” esan nahi zuen, bistan da, baina transkripzioan, bestelako esanahia hartu zuen koma gabe: “¡España despierta hijos de puta!” Horrela idatzita, nihaur ere bat nator gizon horrekin, Espainiak sasikumeak iratzarri ditu, eta, kontuz beraz, ez baita txantxetako kontua.

Fatxek botatzen dituzten perla horiek, haatik, euren giza eta kultur mailaren adierazle eta erakusle direnez gero, eta oldarraldi faxista gutxiesteko modukoa ez izanik ere, ez dezagun sekula umorea gal; aspaldi esaten genuen moduan, “umorerik gabeko iraultza, gorringo gabeko arrautza.”   

Faxistak hausnartzen ari diren oldarraldiaren hurrengo urratsa izan daiteke greba deitzea, eta honek dakarkit gogora Komaren Greba izeneko pasadizo historikoa.   

1905eko irailean, Moskuko Ivan Sytin argitaletxeko langileek grebara jo behar izan zuten, letrak ez ezik puntuazio-markak ere ordain ziezazkieten, alegia komak eta bestelako puntuazio-markak ere kontuan har zitzaten nagusiek ordaintzeko tenorean. Ordura arte tipografoek letrako kobratzen zuten baina nagusiek ez zituzten puntuazio-markak kontuan hartzen soldatak emateko orduan, puntuazioarekiko axolagabekeriaz eta erdeinuz begiratzen zietelarik. Hasieran txikikeria bat izanen zela iruditu arren,  Komaren Grebari  ekin zioten langileek. Laster Beste sektore eta beste hiri batzuetako langileek bat egin zuten grebalariekin, hala nola okinek, trenetako langileek, abokatuek, baita ballet Inperialeko dantzariek ere, domino-fitxak nola bata bestearen atzetik, Hartara, lehengaiak garraiatzeko trenik ezean, altzairu-ola eta ehungintza-lantegiek ere itxi egin behar izan zuten; laster, Petrogradoko langile guztiek grebarekin bat eginda, greba orokorra aldarrikatu eta abantzu Petrogradoko hiritar guztiek utzi zioten lan egiteari. Greba orokorrak Nikolas II.a tsarra Urriko Manifestua argitaratzera behartu zuen, non Errusiarako Konstituzio bat eginen zuela hitz ematen zuen. Gero gertatu zena, badakigu denok. 

Bård Borch Michalsen norvegiarrak bildu zuen anekdota haren liburu gomendagarri batean, Píllale el punto a la coma,  eta  hauxe ondorioztatzen du bertan: “Guztiaren hasiera koma bat izan zen”.

Amaitzeko eta puntuazio marka horren garrantzia azpimarratzeko, Trotskyk Komaren grebaren kontura idatzi zuena: “Puntuazio markak zirela-eta hasitako greba batek absolutismoa eraitsi zuen". Horixe da marka!                  

Joxemiel Bidador poesia taldea: iluntasuna urratzen

Garai txarrak lirikarako

Ez omen dira garai onak lirikarako. Eta nik neure buruari egiten diot galde: inoiz izan al dira garai onak lirikarako? Batzuk bederen sinetsita gaude hobe dela, iluntasuna urratzeko, poesiaren aldeko kandela bat piztea iluntasuna madarikatzea baino, eta horregatik poesia talde bat sortu genuen Iruñean.

Irakurle taldeetan urrats bat aitzina

Zeren eta narratiba irakurle taldeak baziren eta badira Iruñean, eta Iruñerrian, baita Leitzan, eta Tuteran, eta Agoitzen, eta Aurizberrin, eta Zaraitzun eta Erronkarin ere... Irakurle taldeen loraldi batez mintzo da as`paldi ez dela Angel Erro poeta. Egun, Ia-ia berrogei talde euskaraz Nafarroa Garaian; baina polita litzateke irakurle talde espezifikoak antolatzea, adibidez, Nobela Beltza irakurle talde bat, talde beltza dei genezakeena, non Nobela beltza baino ez litzatekeen irakurriko, hilabetean behin edo bi hilabetean behin... aldizkortasuna, lekua eta bestelako zehaztapenak ez dagozkit niri, baina proposamena hor dago. Jakina, talde espezifikoak sortzeak ez luke ekarri beharko martxan daudenak kaltetzea eta hondoratzea... Oreka bilatu behar da. 

Poesia talde aitzindaria

Poesia talderik ez zegoen, ez hemen ezta EAEn edo Iparraldean, euskaraz bederen. Nafar Ateneoan bazen eta bada Angel Urrutia izeneko poesia-talde bat erdaraz,  Bada euskarazko poesia jorratzeko asmoz, euskarazko poesia talde bat sortu genuen Nafar Ateneoaren alartzean. Hilero egun batez biltzeko konpromisoa hartuta, 2019ko apirilaren 2an bildu ginen estreinakoz. 

Nafar Ateneoaren babespean jarri genuen ekimen hau abian, eta lehen bileran, Barañain etorbideko gure egoitzan, dozena erdi bat lagun bildu ginen: Matxalen Bezos bermeotarra, Antton Goñi lazkaotarra, Nerea Balda irurtzundarra, Mikel Sanz iruinxemea, Ventura Diaz txantrearra, Ines Castiella goierritarra... Talde anitza eta askotarikoa, poesia bera bezain anitza. 

Irizpide zenbait

Hasieratik beretik asmoa izan zen hilabete batean hemengo poeta bat aukeratzea, eta beste hilabete batean euskarara itzulitako poeta baten lana, lagin bat bederen..  Izan ere, hemen sortutako poesiaz landa, azken urte hauetan euskarari ekarritako poetak asko eta askotarikoak izan dira, batez ere, Munduko Poesia Kaierak bildumaren bitartez.  

Olerkari anitz eta anitzak 

Joxemiel Bidador zenaren omenez poesia taldeak haren izena hartu, eta aztertu genuen lehen poeta, ezin bestelakorik izan, Joxemiel Bidador bera eta bere liburua Hutseaniko hazkurria izan zen, Pamiela etxeak argitaratua. 

Arestian erran bezala, euskaraz sortutako poesia lantzeaz landa, euskarari ekarritako egile bat tartekatu ohi dugu eta, hori horrela, Idea Vilariño izan genuen protagonista gero zeren eta beste irizpide bat izan da emakumezko poetak ez ahaztea eta beti izatea emakumezko olerkariak, gizonezkoak bezainbeste. 

Barañaingo Sahats euskaltegian egin genuen ikasturte bukaerako emanaldi bat eta bertan egon ziren EGA mailako ikasleak gure poemak entzuten gure taldean dabilen Matxalen Bezos irakaslearen bitartekaritzari esker.

Era berean, Nafar Ateneoaren programazioan profitatu ditugu ekitaldi zenbait Iruñera etortzen zen poetaren lana ezagutzeko. Horixe egin genuen Jose Luis Otamendiren poesiarekin bera Kondestablen egon zelarik edo Emakume Olerkarien Egunean Civican-en egindako saioa.

William Blake, Castillo Suarez, Georke Trakl, Hasier Larretxea, Emily Dickinson... Beñat Sarasola izan genuen gonbidatu berezia Karrikirin egindako aurkezpenean Munduko Poesia Kaierak  bildumaren kontura… Menades liburu-dendan ere egin zen beste saio bat, Mari Luz Estebanekin. Era berean, izan dugu mintzagai Joan Margarit, Amaia Lasa, Pako Urondo eta Nezahualcóyotl, 

Nezahualcóyotl poeta eta Nahuatl hizkuntza bide batez. Huichol hizkuntzaz gure taldeko Anttonek kontatu ziginez, huichol hizkuntza Nayarit eta Jaliscoren inguruan mintzo den hizkuntza gutxiagotu bat dela, eta berak han ezagutu zuela bera bezalako ingeniari bat, eta ingeniari horrek bazuela amona bat huichol hizkuntzaz mintzo zena, eta Anttonek galdetu egin zion “Eta ez duzu ikasi zuk huicholeraz?” eta hango ingeniariak esan zion: Zertarako, hizkuntza horrek ez du ezertarako balio eta”. Eta Nahuatl-en poesia puska bat gorde denez, ikasi genuen “Soilik zorretan hartzen genion guk lorea munduari”, eta Nahutlen eta euskararen historiaren arteko paralelismoak ikusi genituen, zeren eta  Nahuatl-en egoera  ez da xamurra: ez du inolako laguntzarik Gobernutik, Ikastola modukoak, ttiki-ttikiak dira, analfabetismoa, txirotasuna, hiztun gutxikoak eta beste hizkuntza batean itoak , arrazakeria oldarkorra pairatzen dute eta ez dago arnas-gunerik...

Gero pandemia etorri zen eta etxeratze-agindua eta on line hasi ginen eskaintzen lotura poetikoa. Harrezkero, Nafar Ateneoaren egoitzara bertaratzerik ez duenak badu aukera on line konektatzeko eta saioari jarraipena emateko. 

Auxtin Zamoraren Su hatsa erakusketa Nafarroako Liburutegian egin zen eta Joxemiel Bidador taldekideok ezin genuen horrelakorik galdu, Miren Agur Meabe, Amaia Lasa, Itxaro Borda eta Juan Luis Zabala bertan egon zirelarik.  

Saio bereziez landa, Nafar Ateneoko bileretan hemengo eta hango poetak ezagutu ditugu: Ione Gorostarzu, Yannis Ritsos, Marina Tsvetaeva, Peter Handke, Fito Rodriguez, Alda Merini...

Aitor dezadan Alda Merini italiarra guztiz ezezaguna zela niretzat bederen. Milango emakume hau XX. mendearen bigarren erdiko poeta italiar laudatuenetakoa da. Bere poesia lirikoa da funtsean, nahiz sinbolismorako eta are mistizismorako joera nabaria duen. Poesiaren tradizioan jorratutako funtsezko gai gehienak landu zituen  eta maitasunezko poema bikainak ditu, Ez, ez itzuli, adibidez. 

Eta poeta garaikideak ez ezik, klasikoak ere izan ditugu: Lizardi, Zarautzkoa baina 10 urterekin Tolosara joan zena, Jelkidea, gazterik hil zena...  Irati Jimenezek 2021eko bere saiakeran "poeta totala" deitzen zion. Lizardiren poesia  Bihotz begietan, berargitalpenaren kari aukeratu genuen. Bere poema klasikoak kantuen bidez heldu zaizkigu Ondar gorri, Bizia lo, Otartxo utsa, Bultzi-leiotik, Asaba zaarren baratza, Euskal Pizkundea…

Mandelstam, Lizar Begoña eta bere Gepardo japoniarrak, Alejandra Pizarnik argentinarra,  duela gutxi hil den Louise Glück amerikarra eta Iparraldeko Txomin Heguy;  Txomin Heguy hazpandarraren Lur ilaunduan lorea olerki-liburua mintzagai izan genuen Nafar Ateneoan, bera eta Maiatz argitaletxeko Lucien Etxezaharreta bertan egon zirelarik, eta haren poema batek hala dio: 

'Ez dezagun eman amore; 

etengabe lur ilaunduan dauden loreak 

urezta ditzagun!'  

Badakizue poesia nork bere modura eta bere eskarmentuaren arabera interpretatzeko eta ulertzeko modukoa dela. Hori horrela, nik sinetsi nahi dut, besteak beste, poesia taldeari berari buruz ari zaigula mintzatzen, eta lur ilaunduan gure taldea lore xingle eta xume bat bezalakoa badarik ere, ureztatu eta zaindu behar dela, ongarria jo behar da inguruan lur ilaundua emankor bihurtzeko. 

 

Hemendik aitzina

Hasieran nioen gisara, ez omen dira garai onak lirikarako, baina guk argi poetiko bat piztu egin dugu iluntasunean; eta gure asmoa da iluntasuna urratzen jarraitzea. Hori horrela, ikasturte honetarako plana zehaztu dugu irailean egin ohi dugun gisan, ikasturte honen lehen bileran; bertan atera ziren izenak, honako hauek izan ziren: Bertold Brecht, Harkaitz Cano, Itziar Uharte, Maite Lopez Las Heras, Ernest Hemingway  

Bertold Brecht-en gaineko saioa egin berri dugu eta sekulako pagotxa izan dugu Munduko Poesia Kaierak bilduman ateratako Bertold Brechten poemak euskaratu dituen itzultzailea bera, Irati Majuelo, gurekin egon zelako Nafar Ateneoan... Hori benetan, sekulako zortea da gure txikian, horrelako itzultzaile gazte bat izatea, alemanieratik euskarara egindako itzulpenaz mintzatzeko eta, bidenabar,  poesiaren itzulpenaz ere mintzatzeko parada izatea saio gogoangarri batean.  

Bestalde, ikasturte honetarako programatuta dago saio bat Ernest Hemingway Nobel saridunaren poesiaz. Izan ere, aurten bete dira ehun urte Iruñera estreinakoz etorri zela eta narratzaile ona ez ezik poeta ere bazen, bere poesia ezezaguna izanagatik. Duela ehun urte etorri zenean Hemingway kazetari gazte bat zen, 24 urtekoa,  artean ezezaguna, baina ordurako ibilia zen Lehen Mundu Gerran Italiaren eta Austriaren arteko frontean, anbulantzia gidari, eta bere poemek adierazten dute ez zela burugabeko mozkor ergel bat, erakusten diguten irudi interesatua eta manipulatuaren kontrara, berak idatzi zituen poemek bestelako Hemingway bat erakusten digute: 

Armada guztiak berdinak dira 

Publizitatea ospea da 

Artilleriak betiko zarata zaharra du sortzen

Adorea, mutilei egozten zaien ezaugarria 

Soldadu zahar guztiek begi abailduak dituzte 

Borrokalari zahar guztiek 

betiko gezur zaharrak dituzte entzuten 

Gorpuak euliz estaliak beti 

Parisen idatzi zuen poema hori, 1922an, Euskal Herrira etorri aitzin, gaur egun esango genuke poema antimilitarista zela... Iruñean eta Iratin ibili zen Ernest gazteak ez du zerikusirik erakutsi ohi diguten Hemingway estereotipatuarekin 

Eta beste izen batzuk baditugu: Txomin Peillen, Anjel Erro, Bernard Manciet, Castillo Suarez, Beatriz Chivite, Hedoi Etxarte, Angulemako Margarita, Liman Boisha poeta sahararra, eta Palestinako poesia ere jorratu nahi dugu 

Azken eleak

Duela bost urte, 2018ko azaroan Nafarroko Irakurle taldeen lehen biltzarra ospatu zen hemen, Nafarroako Liburutegian; irakurle, liburuzain, dinamizatzaile  eta idazleak izan ginen bertan, hirurogei lagun osotara, ahobizi eta belarriprest.

Mahai-inguruan Jose Angel Irigarayk liburuaren eta irakurlearen arteko zubigintza, bitartekarien garrantzia azpimarratu zuen, alegia irakurle taldeen dinamizatzaile, edo koordinatzaile edo arduradun, nahi duzun bezala deituta.  “Ausartu, sartu eta sortu” egin zuen aldarri auriztarrak.

Jon Atxaga irakasle eta dinamizatzailek eskatu zien bertan zeuden arduradun politikoei liburu sareko liburu-sortak berritzeko, handitzeko eta liburu atera-berriak erosteko. 

Fertxu Izquierdok kontatu zigunez, Atxagaren eta Sarriren poemak irakurtzen hasi zenean, mundu oso bat zabaldu zitzaiola. 

Artean ez zegoen poesia-irakurle talderik.  Gaur egun badago poesia talde egonkor bat, Joxemiel Bidador zenaren izena daramana. Taldea izanik ere, taldea irekia da, eta Nafar Ateneoan bitzen garen arren (Barañain etorbidea, 10. 1.) Nafar Ateneoko kide ez denak ere ateak zabalik ditu. Beti ikasten da saio hauetan... Zer irakurri dugun, liburuak elkarri gomendatu, elkarri utzi, zer idatzi dugun, elkarri pasatu, Beti esaten da  norbait zuk idatzitakoa irakurri duena izatea oso garrantzitsua dela hasi-berrientzat... Bada, ez bakarrik hasi-berrientzat.

Jose Angel Irigarayren Fertxu Izquierdoren hitzak nire eginda: “Ausartu, sartu eta sortu; mundu oso bat duzu zain.”

Azken alea 

Amaitzeko, Gazako egoera larria dela bide, Irakurle Taldeen Biltzar honetako ene hitzaldian tarte berezi bat egin nahi dut  poeta palestinar bi aipatzeko: Hiba Abu Nada eta Marwuan Makhoul, blog honen aurreko postean azaltzen direnak.