"Ura ez baita beti gardena", ez horixe

 

Urtea amaitzeko, Ura ez baita beti gardena liburuaren aurkezpena izan genuen Berriozarren, Zulo Alai elkartean. Xabi Lasa berriozartarraren lehen nobela honek Irun Hiria saria jaso eta Elkar argitaletxearen eskutik eman da aurten argitara. Liburu aurkezpen arin eta arrakastasua suertatu zen eta bere herrian nehor ez dela profeta erraten den arren, aurkezpenera agertutako jende kopuruari erreparatuta, Xabi Lasaren kasua salbuespena dela ondorioztatzen ahal dugu.

Ura ez baita beti gardena eleberria ez da Xabi Lasaren lehen lan literarioa, poema batzuez landara, aspaldi idatzi baitzuen Manex Erdozaintzi Etxart: Bizitza eta pentsamendua saiakera gogoangarria. Haatik, Ura ez baita beti gardena eleberriarekin jauzi ederra eman du literaturaren arloan.

Ur gaitzen iturriak izenburua zuen hasierako bertsioa arindu eta zorroztu zuen egileak; gero Eta urak bere bidea izena eraman behar zuenak beste izena hartu zuen Irun sariketara aurkezteko tenorean, eta hala eman da; bigarren aukera baztertzea maite ez dudan arren, Interneten bilaketa xume bat egitea aski da probatzeko eta frogatzeko hobea dela izenburu gisa lehenetsi izana Ura ez baita beti gardena.

“Thriller Forala” dugu, Jon Alonsoren hitzetan, berriozartarraren eleberria: ongi jositako trama polizialean hilketak, mehatxuak eta beste aurkituko ditu irakurleak, baina baita trama horren atzean ezkutatzen diren eta beste nobela anitzetan agertzen ez diren arrazoi politikoak ere.

Nobela Lurberri izeneko Erriberako herri asmatu batean gertatzen da, baina deskribapenetan badira zantzuak irakurle begi-zoliak baliatzen ahal dituenak eszenatokia asmatzeko. Antzeko zerbait gertatzen da pertsonaiekin; izan ere, toki-izenak erabiltzen ditu pertsonaien abizenak izendatzeko, baina badira batzuk Yolanda Barcinaren garaiko Nafarroako egoera politikan pisu handiko pertsonaiak izan zirenak; pertsonaiak fikziozkoak dira, bai, baina fikzioa errealitatea kontatzeko baliatu du idazleak.

Protagonista Sara izeneko emakume bat da, ingeniaria, eta Xabi Lasak Nafarroako Administrazioan hartutako eskarmentuari esker guztiz sinesgarria den pertsonaia eta egoerak deskribatzea lortu du. Uraren azaroa ardatz duen eleberriak Bardeetara garamatza, eta gure iragan hurbilean emandako kasu eta gertakari zenbait kontatu behar zirenez gero, Xabi Lasak kontatu egin ditu: bazen garaia horrelako nobela bat izateko euskal literaturan, Nafarroako Erriberan kokatua eta hemengo batek kontatua.

Nafarroako botere ekonomikoak eta faktikoak eleberrian agertzen dira, baiki, baina ez denak; traman Eliza Katolikoaren itzal luzea ez da agertzen, Nafarroan gertatu ohi den bezala arlo anitz eta askotarikotan, eta alor horretan egileak duen ezaupideak eta bizipenak baliatzen ahal zituen eleberri honetan ere, trama biribiltzeko. Orduan, agian, gehiegi luzatuko zen eta, horregatik, bego bere horretan; haatik, espero dezagun, haren hurrengo lan-literarioetan, Nafarroako Elizaren inguruan Xabi Lasak duen eskarmenua agertzea.

Bukatzeko, Pello Uharte eta Jokin Irigoien lagun berriozartarrei eskaintza egitea keinu polit askoa da, biek ala biek Xabiren eskaintza ez ezik ziur liburua ere gozatuko zutelako, liburua irakurtzen animatzen den orok gozatuko duten gisa berean.

Garcilaso de la Vega, 1523-2023

Garcilaso hori espainiar soldadua

Gaztelako komuneroen etsai makurra

Nafarroako Konkistan odol, gar, egurra

Gure Herria zapalduz gogor aritua

Duela bostehun urte hemen gertatua

Plaka da horren lekuko, ez da gezurra

Iruñearen suntsiketa ospatzeko biba eta hurra 

Iruñean kapitain izendatua

Enperadorearen alde borrokatu zen

Nafarroatik Italiara igorria

hantxe erdietsi zuen ospe eta izen

Batez ere sonetoa, handik ekarria,

gaztelaniazko metrikara egokitzen

modu horretan bihurtuz poeta handia

Horren gorazarre ez al da anakroniko,

bitxi, arraro, arrotz eta estranbotiko?

Soneto hau estreinakoz errezitaua gaur Ahotsenean, 

Durango Azokaren karietara, HATSAkideekin batera 

“¡España despierta(,) hijos de puta!”

Koma baten garrantziaz behin baino gehiagotan idatzi dut blog honetan bertan, eta komaren erabilerari buruzko zalantzak gorabehera, bada kasu-marka horren arau garbi bat: bokatiboa edo deikia koma batez markatu egin behar da. Ez da, ez horixe, txikikeria bat edo hautazko kontua, zeren eta komarekin ala koma gabe esanahia erabat aldatzen du. 

Azken asteon, sareetan bolo-bolo dabiltzan Espainia putadefendatzen (sic) ari direnen testigantza horietako batean bideo-kamerak jaso du gizonezko zahar bat, ero baten pare oihuka, pantailaren beheko aldean transkribatua: “¡España despierta hijos de puta!”  Izan ere, kamerari begira agertzen den agureak “Espainia esnatzen ari da, sasikumeak!” esan nahi zuen, bistan da, baina transkripzioan, bestelako esanahia hartu zuen koma gabe: “¡España despierta hijos de puta!” Horrela idatzita, nihaur ere bat nator gizon horrekin, Espainiak sasikumeak iratzarri ditu, eta, kontuz beraz, ez baita txantxetako kontua.

Fatxek botatzen dituzten perla horiek, haatik, euren giza eta kultur mailaren adierazle eta erakusle direnez gero, eta oldarraldi faxista gutxiesteko modukoa ez izanik ere, ez dezagun sekula umorea gal; aspaldi esaten genuen moduan, “umorerik gabeko iraultza, gorringo gabeko arrautza.”   

Faxistak hausnartzen ari diren oldarraldiaren hurrengo urratsa izan daiteke greba deitzea, eta honek dakarkit gogora Komaren Greba izeneko pasadizo historikoa.   

1905eko irailean, Moskuko Ivan Sytin argitaletxeko langileek grebara jo behar izan zuten, letrak ez ezik puntuazio-markak ere ordain ziezazkieten, alegia komak eta bestelako puntuazio-markak ere kontuan har zitzaten nagusiek ordaintzeko tenorean. Ordura arte tipografoek letrako kobratzen zuten baina nagusiek ez zituzten puntuazio-markak kontuan hartzen soldatak emateko orduan, puntuazioarekiko axolagabekeriaz eta erdeinuz begiratzen zietelarik. Hasieran txikikeria bat izanen zela iruditu arren,  Komaren Grebari  ekin zioten langileek. Laster Beste sektore eta beste hiri batzuetako langileek bat egin zuten grebalariekin, hala nola okinek, trenetako langileek, abokatuek, baita ballet Inperialeko dantzariek ere, domino-fitxak nola bata bestearen atzetik, Hartara, lehengaiak garraiatzeko trenik ezean, altzairu-ola eta ehungintza-lantegiek ere itxi egin behar izan zuten; laster, Petrogradoko langile guztiek grebarekin bat eginda, greba orokorra aldarrikatu eta abantzu Petrogradoko hiritar guztiek utzi zioten lan egiteari. Greba orokorrak Nikolas II.a tsarra Urriko Manifestua argitaratzera behartu zuen, non Errusiarako Konstituzio bat eginen zuela hitz ematen zuen. Gero gertatu zena, badakigu denok. 

Bård Borch Michalsen norvegiarrak bildu zuen anekdota haren liburu gomendagarri batean, Píllale el punto a la coma,  eta  hauxe ondorioztatzen du bertan: “Guztiaren hasiera koma bat izan zen”.

Amaitzeko eta puntuazio marka horren garrantzia azpimarratzeko, Trotskyk Komaren grebaren kontura idatzi zuena: “Puntuazio markak zirela-eta hasitako greba batek absolutismoa eraitsi zuen". Horixe da marka!                  

Joxemiel Bidador poesia taldea: iluntasuna urratzen

Garai txarrak lirikarako

Ez omen dira garai onak lirikarako. Eta nik neure buruari egiten diot galde: inoiz izan al dira garai onak lirikarako? Batzuk bederen sinetsita gaude hobe dela, iluntasuna urratzeko, poesiaren aldeko kandela bat piztea iluntasuna madarikatzea baino, eta horregatik poesia talde bat sortu genuen Iruñean.

Irakurle taldeetan urrats bat aitzina

Zeren eta narratiba irakurle taldeak baziren eta badira Iruñean, eta Iruñerrian, baita Leitzan, eta Tuteran, eta Agoitzen, eta Aurizberrin, eta Zaraitzun eta Erronkarin ere... Irakurle taldeen loraldi batez mintzo da as`paldi ez dela Angel Erro poeta. Egun, Ia-ia berrogei talde euskaraz Nafarroa Garaian; baina polita litzateke irakurle talde espezifikoak antolatzea, adibidez, Nobela Beltza irakurle talde bat, talde beltza dei genezakeena, non Nobela beltza baino ez litzatekeen irakurriko, hilabetean behin edo bi hilabetean behin... aldizkortasuna, lekua eta bestelako zehaztapenak ez dagozkit niri, baina proposamena hor dago. Jakina, talde espezifikoak sortzeak ez luke ekarri beharko martxan daudenak kaltetzea eta hondoratzea... Oreka bilatu behar da. 

Poesia talde aitzindaria

Poesia talderik ez zegoen, ez hemen ezta EAEn edo Iparraldean, euskaraz bederen. Nafar Ateneoan bazen eta bada Angel Urrutia izeneko poesia-talde bat erdaraz,  Bada euskarazko poesia jorratzeko asmoz, euskarazko poesia talde bat sortu genuen Nafar Ateneoaren alartzean. Hilero egun batez biltzeko konpromisoa hartuta, 2019ko apirilaren 2an bildu ginen estreinakoz. 

Nafar Ateneoaren babespean jarri genuen ekimen hau abian, eta lehen bileran, Barañain etorbideko gure egoitzan, dozena erdi bat lagun bildu ginen: Matxalen Bezos bermeotarra, Antton Goñi lazkaotarra, Nerea Balda irurtzundarra, Mikel Sanz iruinxemea, Ventura Diaz txantrearra, Ines Castiella goierritarra... Talde anitza eta askotarikoa, poesia bera bezain anitza. 

Irizpide zenbait

Hasieratik beretik asmoa izan zen hilabete batean hemengo poeta bat aukeratzea, eta beste hilabete batean euskarara itzulitako poeta baten lana, lagin bat bederen..  Izan ere, hemen sortutako poesiaz landa, azken urte hauetan euskarari ekarritako poetak asko eta askotarikoak izan dira, batez ere, Munduko Poesia Kaierak bildumaren bitartez.  

Olerkari anitz eta anitzak 

Joxemiel Bidador zenaren omenez poesia taldeak haren izena hartu, eta aztertu genuen lehen poeta, ezin bestelakorik izan, Joxemiel Bidador bera eta bere liburua Hutseaniko hazkurria izan zen, Pamiela etxeak argitaratua. 

Arestian erran bezala, euskaraz sortutako poesia lantzeaz landa, euskarari ekarritako egile bat tartekatu ohi dugu eta, hori horrela, Idea Vilariño izan genuen protagonista gero zeren eta beste irizpide bat izan da emakumezko poetak ez ahaztea eta beti izatea emakumezko olerkariak, gizonezkoak bezainbeste. 

Barañaingo Sahats euskaltegian egin genuen ikasturte bukaerako emanaldi bat eta bertan egon ziren EGA mailako ikasleak gure poemak entzuten gure taldean dabilen Matxalen Bezos irakaslearen bitartekaritzari esker.

Era berean, Nafar Ateneoaren programazioan profitatu ditugu ekitaldi zenbait Iruñera etortzen zen poetaren lana ezagutzeko. Horixe egin genuen Jose Luis Otamendiren poesiarekin bera Kondestablen egon zelarik edo Emakume Olerkarien Egunean Civican-en egindako saioa.

William Blake, Castillo Suarez, Georke Trakl, Hasier Larretxea, Emily Dickinson... Beñat Sarasola izan genuen gonbidatu berezia Karrikirin egindako aurkezpenean Munduko Poesia Kaierak  bildumaren kontura… Menades liburu-dendan ere egin zen beste saio bat, Mari Luz Estebanekin. Era berean, izan dugu mintzagai Joan Margarit, Amaia Lasa, Pako Urondo eta Nezahualcóyotl, 

Nezahualcóyotl poeta eta Nahuatl hizkuntza bide batez. Huichol hizkuntzaz gure taldeko Anttonek kontatu ziginez, huichol hizkuntza Nayarit eta Jaliscoren inguruan mintzo den hizkuntza gutxiagotu bat dela, eta berak han ezagutu zuela bera bezalako ingeniari bat, eta ingeniari horrek bazuela amona bat huichol hizkuntzaz mintzo zena, eta Anttonek galdetu egin zion “Eta ez duzu ikasi zuk huicholeraz?” eta hango ingeniariak esan zion: Zertarako, hizkuntza horrek ez du ezertarako balio eta”. Eta Nahuatl-en poesia puska bat gorde denez, ikasi genuen “Soilik zorretan hartzen genion guk lorea munduari”, eta Nahutlen eta euskararen historiaren arteko paralelismoak ikusi genituen, zeren eta  Nahuatl-en egoera  ez da xamurra: ez du inolako laguntzarik Gobernutik, Ikastola modukoak, ttiki-ttikiak dira, analfabetismoa, txirotasuna, hiztun gutxikoak eta beste hizkuntza batean itoak , arrazakeria oldarkorra pairatzen dute eta ez dago arnas-gunerik...

Gero pandemia etorri zen eta etxeratze-agindua eta on line hasi ginen eskaintzen lotura poetikoa. Harrezkero, Nafar Ateneoaren egoitzara bertaratzerik ez duenak badu aukera on line konektatzeko eta saioari jarraipena emateko. 

Auxtin Zamoraren Su hatsa erakusketa Nafarroako Liburutegian egin zen eta Joxemiel Bidador taldekideok ezin genuen horrelakorik galdu, Miren Agur Meabe, Amaia Lasa, Itxaro Borda eta Juan Luis Zabala bertan egon zirelarik.  

Saio bereziez landa, Nafar Ateneoko bileretan hemengo eta hango poetak ezagutu ditugu: Ione Gorostarzu, Yannis Ritsos, Marina Tsvetaeva, Peter Handke, Fito Rodriguez, Alda Merini...

Aitor dezadan Alda Merini italiarra guztiz ezezaguna zela niretzat bederen. Milango emakume hau XX. mendearen bigarren erdiko poeta italiar laudatuenetakoa da. Bere poesia lirikoa da funtsean, nahiz sinbolismorako eta are mistizismorako joera nabaria duen. Poesiaren tradizioan jorratutako funtsezko gai gehienak landu zituen  eta maitasunezko poema bikainak ditu, Ez, ez itzuli, adibidez. 

Eta poeta garaikideak ez ezik, klasikoak ere izan ditugu: Lizardi, Zarautzkoa baina 10 urterekin Tolosara joan zena, Jelkidea, gazterik hil zena...  Irati Jimenezek 2021eko bere saiakeran "poeta totala" deitzen zion. Lizardiren poesia  Bihotz begietan, berargitalpenaren kari aukeratu genuen. Bere poema klasikoak kantuen bidez heldu zaizkigu Ondar gorri, Bizia lo, Otartxo utsa, Bultzi-leiotik, Asaba zaarren baratza, Euskal Pizkundea…

Mandelstam, Lizar Begoña eta bere Gepardo japoniarrak, Alejandra Pizarnik argentinarra,  duela gutxi hil den Louise Glück amerikarra eta Iparraldeko Txomin Heguy;  Txomin Heguy hazpandarraren Lur ilaunduan lorea olerki-liburua mintzagai izan genuen Nafar Ateneoan, bera eta Maiatz argitaletxeko Lucien Etxezaharreta bertan egon zirelarik, eta haren poema batek hala dio: 

'Ez dezagun eman amore; 

etengabe lur ilaunduan dauden loreak 

urezta ditzagun!'  

Badakizue poesia nork bere modura eta bere eskarmentuaren arabera interpretatzeko eta ulertzeko modukoa dela. Hori horrela, nik sinetsi nahi dut, besteak beste, poesia taldeari berari buruz ari zaigula mintzatzen, eta lur ilaunduan gure taldea lore xingle eta xume bat bezalakoa badarik ere, ureztatu eta zaindu behar dela, ongarria jo behar da inguruan lur ilaundua emankor bihurtzeko. 

 

Hemendik aitzina

Hasieran nioen gisara, ez omen dira garai onak lirikarako, baina guk argi poetiko bat piztu egin dugu iluntasunean; eta gure asmoa da iluntasuna urratzen jarraitzea. Hori horrela, ikasturte honetarako plana zehaztu dugu irailean egin ohi dugun gisan, ikasturte honen lehen bileran; bertan atera ziren izenak, honako hauek izan ziren: Bertold Brecht, Harkaitz Cano, Itziar Uharte, Maite Lopez Las Heras, Ernest Hemingway  

Bertold Brecht-en gaineko saioa egin berri dugu eta sekulako pagotxa izan dugu Munduko Poesia Kaierak bilduman ateratako Bertold Brechten poemak euskaratu dituen itzultzailea bera, Irati Majuelo, gurekin egon zelako Nafar Ateneoan... Hori benetan, sekulako zortea da gure txikian, horrelako itzultzaile gazte bat izatea, alemanieratik euskarara egindako itzulpenaz mintzatzeko eta, bidenabar,  poesiaren itzulpenaz ere mintzatzeko parada izatea saio gogoangarri batean.  

Bestalde, ikasturte honetarako programatuta dago saio bat Ernest Hemingway Nobel saridunaren poesiaz. Izan ere, aurten bete dira ehun urte Iruñera estreinakoz etorri zela eta narratzaile ona ez ezik poeta ere bazen, bere poesia ezezaguna izanagatik. Duela ehun urte etorri zenean Hemingway kazetari gazte bat zen, 24 urtekoa,  artean ezezaguna, baina ordurako ibilia zen Lehen Mundu Gerran Italiaren eta Austriaren arteko frontean, anbulantzia gidari, eta bere poemek adierazten dute ez zela burugabeko mozkor ergel bat, erakusten diguten irudi interesatua eta manipulatuaren kontrara, berak idatzi zituen poemek bestelako Hemingway bat erakusten digute: 

Armada guztiak berdinak dira 

Publizitatea ospea da 

Artilleriak betiko zarata zaharra du sortzen

Adorea, mutilei egozten zaien ezaugarria 

Soldadu zahar guztiek begi abailduak dituzte 

Borrokalari zahar guztiek 

betiko gezur zaharrak dituzte entzuten 

Gorpuak euliz estaliak beti 

Parisen idatzi zuen poema hori, 1922an, Euskal Herrira etorri aitzin, gaur egun esango genuke poema antimilitarista zela... Iruñean eta Iratin ibili zen Ernest gazteak ez du zerikusirik erakutsi ohi diguten Hemingway estereotipatuarekin 

Eta beste izen batzuk baditugu: Txomin Peillen, Anjel Erro, Bernard Manciet, Castillo Suarez, Beatriz Chivite, Hedoi Etxarte, Angulemako Margarita, Liman Boisha poeta sahararra, eta Palestinako poesia ere jorratu nahi dugu 

Azken eleak

Duela bost urte, 2018ko azaroan Nafarroko Irakurle taldeen lehen biltzarra ospatu zen hemen, Nafarroako Liburutegian; irakurle, liburuzain, dinamizatzaile  eta idazleak izan ginen bertan, hirurogei lagun osotara, ahobizi eta belarriprest.

Mahai-inguruan Jose Angel Irigarayk liburuaren eta irakurlearen arteko zubigintza, bitartekarien garrantzia azpimarratu zuen, alegia irakurle taldeen dinamizatzaile, edo koordinatzaile edo arduradun, nahi duzun bezala deituta.  “Ausartu, sartu eta sortu” egin zuen aldarri auriztarrak.

Jon Atxaga irakasle eta dinamizatzailek eskatu zien bertan zeuden arduradun politikoei liburu sareko liburu-sortak berritzeko, handitzeko eta liburu atera-berriak erosteko. 

Fertxu Izquierdok kontatu zigunez, Atxagaren eta Sarriren poemak irakurtzen hasi zenean, mundu oso bat zabaldu zitzaiola. 

Artean ez zegoen poesia-irakurle talderik.  Gaur egun badago poesia talde egonkor bat, Joxemiel Bidador zenaren izena daramana. Taldea izanik ere, taldea irekia da, eta Nafar Ateneoan bitzen garen arren (Barañain etorbidea, 10. 1.) Nafar Ateneoko kide ez denak ere ateak zabalik ditu. Beti ikasten da saio hauetan... Zer irakurri dugun, liburuak elkarri gomendatu, elkarri utzi, zer idatzi dugun, elkarri pasatu, Beti esaten da  norbait zuk idatzitakoa irakurri duena izatea oso garrantzitsua dela hasi-berrientzat... Bada, ez bakarrik hasi-berrientzat.

Jose Angel Irigarayren Fertxu Izquierdoren hitzak nire eginda: “Ausartu, sartu eta sortu; mundu oso bat duzu zain.”

Azken alea 

Amaitzeko, Gazako egoera larria dela bide, Irakurle Taldeen Biltzar honetako ene hitzaldian tarte berezi bat egin nahi dut  poeta palestinar bi aipatzeko: Hiba Abu Nada eta Marwuan Makhoul, blog honen aurreko postean azaltzen direnak.

Hiba Abu Nada olerkari palestinarra hil egin du Israelgo Armadak

 

“Hiltzen bagara, jakizue harro eta irmo hil garela, eta Munduari jakinarazi, gure izenean, pertsona zintzoak garela, zuzenak",

Hiba Abu Nada emakume olerkaria Israelgo Indar Armatuen bonbardaketen ondorioz hil zen, hilaren 20an, Gazako Zerrendan, Al Mayadeen komunikabideak jakinarazi zuenez.

Kazeta horren arabera “Ama Lurraren negarren eta Israelgo Armadaren misilen artean Hiba Abu Nada idazlea hil da, Khan Yunis herrian, 32 urte zituela,”,

Era berean, idazlearen heriotzaren berria bertako Kultura Ministerioak egiaztatu zuen.

Oxijenoa ez da hildakoentzat nobelaren kari, 2017an, Abu Nada-k Arabiar Sormanerako Sharjah sariketaren bigarren saria erdietsi zuen.

Iragan den ostegunean, hil aitzin, hauxe eman zuen argitara:

“Hiltzen bagara, jakizue harro eta irmo hil garela, eta Munduari jakinarazi, gure izenean, pertsona zintzoak garela, zuzenak. Oi, Jainkoa. Hiba”.

Al Mayadeen kazetaren arabera, haren azken poema, eraila izan zen egunaren bezperan idatzia zuen:

“Gaua iluna da, ezpada misilen distiragatik; isila, ezpada bonbardaketen zaratarengatik; beldurgarria, ezpada otoitzaren promes lasaigarriagatik; beltza, ezpada martiren argiarengatik. Gabon”.

Marwan Makhoul poeta palestinarrarena

Dialisi pazienteak eta garraioa: bigarren mailako herritarrak ote?

Ezin dugu gehiago jasan. Hamar urte baino gehiago anbulantzien garraio-zerbitzua hobetzeko eskatzen daramagun arren, garraio-zerbitzu hori eskasa da oraino. Eskasa enpresa pribatu bati egindako esleipenaren kasuan, eta enpresa-publikoaren kasuan eskasa ere; ez kasu batean, ez bestean, dialisiari lotuta bizi garen pazienteen garraio-zerbitzua ez da onargarria.

Dialisi pazienteak bizitzari lotzen gatzaizkion tratamendua ospitale hauetako batean jasotzen dugu: Nafarroako Ospitale Unibertsitarioan, Tuterako Sofia Erregina ospitalean ala CUN delakoan.  Bertara joan behar izaten dugu, pazientearen arabera beti ere, astean hirutan edo lautan, eta dialisi-saiora ekartzen gaituzte anbulantziaz; tratamendua jaso eta gero, etxera eramaten gaituzte. Urteak daramatzagu garraio arazoak jasaten: arreta eskasa, itxaronaldi luzeak, atzerapenak, matxurak, ibilbide luzeak, ordutegi txarrak… enpresa publikoaren sorrerarekin soluziorik izan ez dutenak. 

Pazienteen beharren arabera izan beharko litzateke anbulantzien ibilbidea; zerbitzuaren antolaketa egokia behar dugu. Pazienteen beharren arabera egiteak esan nahi du kontuan hartzea, kasurako, hemostasia luzea behar duen paziente batek ez lukeela ordubete beranduagoko  anbulantzia  hartu beharko; pazienteen araberako zerbitzua eskaintzeak esan nahi du lau ordu t’erdi inguru irauten duen tratamendu bat jasotzen duen paziente batek ez lukeela zortzi ordu osotara eman beharko etxetik at; pazienteen araberako zerbitzua eskaintzeak esan nahi du dialisi-saioaren osteko itxaronaldi luze horiek ez jasatea dialisitik  atera berri den pertsona abaildu batek; pazienteen araberako zerbitzua emateak esan nahi du ez ematea hamaika buelta Nafarroa osoan zehar nor bere etxera eramateko.

Bestalde, anbulantzia batzuetara sartzeko estribu edo ointokiekin, arazoak: aldian aldiko kontuak argudiatzen dute, hautsa bertan biltzen baita euriarekin lohia sortuz eta estribua ateratzea eragotziz. Gure ustez aldian behineko kontua balitz, txofer batzuk ez zuketen plastikozko tabureterik erosiko pazienteak igo daitezen anbulantzietara: hori gertatu da 74, 77, 79, 87, 88, 96, 124, 139… zenbakidun anbulantzietan. Beste anbulantzia zenbaitetan, gainera, arazoak galgekin, segurtasun uhalekin, ateen zirrikituekin… are, ate zenbaitetan zuloak eta guzti daude.

Urtearen hasieran ALCEReko ordezkariek bilera egin zuten anbulantzietako langileen ordezkariekin, baina gure irudipena da kezka handiago dutela langileen egoeraz pazienteen egoeraz baino. Eta gauzak bere horretan oraino. 

Izan ere, berriki lau anbulantzia matxuratu eta garabiek eraman behar izan dituzte egun bakar batean. Beste kasu batean, paziente batek, ordubete itxaroten eman eta gero, honako eskaera hau jasotzen du: ura emateko, anbulantziaren motorea berotzen ari zela eta; pazientzia handiko pazientea, horratik!  

Liburu anitzetan aipatzen den modura, “osasun zerbitzuaren erdigunean pazientea dago” eta erabakiak partekatuak izan behar dira; baina, tamalez, gure iritzia jasotzeko ez da pazienteekin kontatzen, ez ibilgailuen akatsen berri izateko, ez  zerbitzua hobetzeko ekarpenak biltzeko —Jarraipen batzorde baten bidez, adibidez—, ezta erreklamazio orriak ere jasotzeko —erreklamazio orriekin ere, arazoak—: zain jarraitzen dugu, gure arazoez galdezka Osasun Departamentuak noiz deituko zain; bigarren mailako herritarrak ote gara?

ALCEReko presidente Manuel Arellanorekin, 
besteak beste, Radio Pamplona irratian  

 

Irailak 27 ditu gaur

Denon bizitzan, baita herrien bizitzan ere, zikloak daude: ilberriak, ilgorak ilbeteak, ilbeherak. Eta irailak 27 dituen honetan aurreko ilargi-zikloak gogoan: iragandako une latzak, gozoak,  itxaropentsuak eta etsigarriak; malkoak eta irriak; minak eta musuak; erorketak eta jauziak; hasperenak eta txaloak; arrakastak eta porrotak; lortutakoa eta bidean galdutakoa; eta bidean gelditu direnak, jakina. Mikel Castillok 23 urte zituen polizia nazional batek hil zuenean, Iruñean, atzetik tiro bat emanda segada batean. Mikelek tiroa jaso zuen eta polizia horrek domina bat. Iltzatua daukat gogoan Mikelen heriotzaren berri eman zidatenean. Hogeita hamairu urte bete dira berriki; haatik, atzo goizean gertatu izan balitz bezala daukat oroimenean.  Hitzen hasperenak izeneko poema-bilduman jasota dago olerki hau:

Izen zenbait zail dira esaten

ahoskatzen errazak izanagatik.

Letrak herrestan jarri behar

izenaren benetako pisuaz

jabetuko bazara

eta silabak murtxikatu

eztarrian traba ez dakizkizun.

Izan ere, izen zenbait

ezpainekin baino

bihotzarekin esaten dira.

Mikel Castillo izen horietako bat da.

Gure belaunaldikook elkarri egindako

galdera maiz errepikatua:

Zu non zinen Mikel hil zutenean?

Euskal Herriaren ibilbidean, ilargia beti lagun zikloak pasatu ditugu, baita ziklo berriak erakarri ere. Ilbehera daudelako ditugu ilberriak eta ilbeteak, ilargiak etorkizunean ere lagunduko gaituelako. Mundu berri bat eraiki nahi eta behar dugu, zeinetan ilberriak, ilgorak ilbeteak eta ilbeherak etorriko diren bata bestearen ondotik, zeinetan beti sortuko diren erronka berriak, oztopo berriak, egitasmo berriak. Joan zirenak gogoan, haiei esker bizi ahal dugulako oraina, etorkizuna eraiki nahian, ilargia lagun, ilargia beti lagun.

Dialisirako joan-etorrian, komeriak

Bigarren giltzurrun-transplantea egin zidatenez geroztik, ez naiz joaten Ospitalera dialisia egitera. Nolanahi, badira oraindik nire lagun batzuk, bertara joan behar izaten dutenak astean hirutan edo lautan, lau ordu edo lau ordu eta erdi makinari lotuta egotera. Hori horrela, astean dialisi-saiora ekartzen dituzte anbulantziaz eta, tratamendua jasota, etxera eramaten dituzte atzera. Sinplea dirudien arren, ez da dirudien bezain erraza. Izan ere, errealitatea bestelakoa da oso. 

Adibide bat: Maria anderea Iruñetik 30 kilometrora bizi da, eta, beraz, etxean goizeko 6,30etan jasotzen du anbulantziak. Eguneko ospitalerako bidean,  bertze 4 herritatik pasatzen dira, beste lagun batzuk jasotzeko. 7,30etan iristen dira ospitalera, dialisi-saioaren ateriko, garaiz prestatzeko. Maria anderearen kasuan 4 orduko dialisia izaten du astelehen, asteazken eta ostiraletan. Dialisi-saioa, teorian, 8,30etan hasten denez, dialisi-saioa normaltasunez igarotzen bada, 12,45ean anbulantzia zain izaten du etxera eramateko. Anbulantziak etxerako bidea atzera eginda 14,00etan uzten du teorikoki. 

Zein da errealitatea? Demagun  5 orduko dialisi-saioa duen paziente batek 8,30etan hasi behar duela eta goizeko 6,30etan etxera joaten direla jasotzera. Badakizue zer dakarren horrek? Anbulantzia noiz iritsiko zain  ordubete egon dela, eta beste ordubete zain tratamendua hasteko —2 orduko itxaronaldia—, eta, beraz, tratamendua atzerapenarekin amaituko dela; horrek eragin onik ez du izaten paziente kroniko honen bizitzan, ezta artatzen diren beste pazienteengan ezta erizainengan ere. Ez al litzateke errazagoa izanen jarduera-protokolo bat izatea? 

Demagun gurpil-aulki baten erabiltzaile zarela. Demagun anbulantzia-zerbitzutik esaten dizutela hobe dela aulki arrunt bat erostea anbulantzian sartu eta ainguratzeko. Zer egin? Ez al litzateke errazagoa izanen era guztietako aulkietarako egokitutako anbulantziak jartzea? 

Demagun  zaharra zarela eta 4 orduko dialisi-saioa amaituta ordubete itxaron behar izaten duzula, astean hirutan, eta, azkenean, taxi bat hartu behar izaten duzu. Zer iruditzen zaizu? Ez al litzateke errazagoa antolaketa ona izatea? Irudikatu etxera lasai asko itzultzen ari zaretelarik, zure anbulantziak dei bat jasotzen duela eta ospitalera beste paziente baten bila itzuli behar dela. Zapuztuta. Eta, gainera, anbulantziatik jaisteko esango baliote, beste anbulantzia batek etxera eramateko? Ez al litzateke errazagoa izanen txukun antolaturiko ibilbide bat izatea? Gaixo kroniko hauei zor zaien begirunea behar-beharrezkoa da.

Benetako kasuak dira, dialisi paziente kroniko batzuei gertatutakoak sarri. Izan ere, eta horra testu honen  gakoa, gaixo kroniko horiek sarritan pairatzen dituzte atzerapenak antolamendu-gabezia dela kausa; zalantza izpirik gabe,  zerbitzuak badu zer hobeturik. 

Nafarroako ALCER elkartean urteak daramatza eskatzen anbulantzien edo premiazkoa ez den osasun-garraio programatuaren jarraipen-batzordean parte hartzeko,  bai iritzia emateko, baita ere zerbitzu eraginkorragoa izan dadin, bai lizitazio-pleguetan, baita giltzurrun-gaixotasuna duten pertsonentzat berebiziko garrantzia duen zerbitzu horren funtzionamendua kontrolatzeko eta ebaluatzeko ere. Denok ordaintzen dugun zerbitzu publikoa izanik, inplikatutako guztiei eskatzen diegu zorrotz jokatzeko eta eraginkortasunez kudea dezaten; tamalez, bistan da, paziente eta erabiltzaile batzuei ari zaigu erakusten asko dagoela hobetzeko, eta Gobernu berriak ekin beharko lioke horri. Izan ere,  hobe berandu inoiz ez baino.

Soildu - Iñaki Bastarrikaren erakusketaren karietara

Iñaki Bastarrikaren Soildu izeneko margo-erakusketa Larralden izan dugu ikusgai uda honetan, —Senpere-Amotzen— . Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, soildu hitzaren adiera bat hauxe dugu: “landareez mintzatuz, hosto-abarrak galdu edo kendu”; ildo beretik, “mendiez edo bestelako lur-sailez mintzatuz, landareak galdu edo kendu”.

Soildu hitzaren esanahia ez da soilik hori, beste adiera bat ere badu eta: “lagungarri edo apaingarri guztiez gabetu”, hiztegi berberak dioenez, eta adibide eder zenbait ere badakarrelarik: “Egia soila. Jakite soila, hitz-jario alferretatik bereizten. Hemingwayen kontatzeko modu soila, elkorra itxuraz. Poesia huts-soila, edertasun biluziaren ispilu izan nahi lukeena.”Eta hiztegi berberean soildu elearen beste adiera baten etsenplu bat: “Pentsatze soilak lazten dizkit ileak”; hori idatzi zuena ez zen burusoila izanen, jakina.

Bistan da, gure hizkuntza ez da soila, ez da hutsa, ez hutsaren hurrengoa, aberatsa eta oparoa baizik.

Begi-bistan dauzkat Iñaki Bastarrikaren margoak, egurrezko leiho zahar-berrituetan ezarriak, eta guztietan Soildu aditzaren eragile bat ageri da margolanetan: aizturrak, —edo guraizeak, edo artaziak—. Aizturrak Iñakirentzat inspirazio-iturri izan direnak; edo guraizeak, guretzat harrigarritasun-haizeak; edo artaziak, arte-haziak.

Margolanetan aitzurrak agertzen dira landare-zurtoinak, abarrak, adarrak eta adaskak soiltzen, inausten, mozten, ebakitzen, epaitzen... Sinonimoak direla dirudien arren, sinonimoak ez dira existitzen, hitz bakoitzak baditu-eta bere ñabardurak, bere karga, bere garabidea...

Errana dugu gorago: gure hizkuntza ez da soila, ez hutsa, ez hutsala; aitzitik,  aberatsa da, naroa eta joria. Eta errana dugu artaziak direla protagonista margolanetan, bertan agertzen direlarik soiltzen eta mozten, ebakitzen eta epaitzen...

Bitxia da epaitu hitzak hartu duen bidea; gaur egun soilik aipatzen baita juje batek edo epaile batek erabaki edo ebazpen bat edo epaiketa batean bere epaia ematen duelarik.

Bitxia da oso hitz batzuek hartu duten bidea, baiki, bitxia den gisan Soildu izeneko margo-bilduma: pintzelak eta artaziak hartu-emanetan jarrita, artaziak hartu eta arte-haziak eman.

Zahra El Hasnaoui Ahmed-en poema liburua: Amalurra Tirisen

Liman Boisha poeta sahararrak dioenez, Amalurra Tirisen poema-liburuan erbestearen ahots guztiak daude, eta, orobat, erbeste guztien bozak. Baina ez hori bakarrik; izan ere, poema-liburu honetan erresistentzia eta esperantza ere badaude, eta, oroz gain, liburu hau edertasunez betea da, poemak ez ezik irudiak ere badaudela-eta. Iruñeko Iturrama institutuko ikasleek poemak banan-banan irudiztatu dituzte, poema bakoitzak haiengan sortutako sentimenduak eta sentsazioak irudi banarekin lagunduz; poema bakoitzak haiengan eragindako sentipen eta sentsazioen erakusgarri bisuala, nolabait. Hori horrela, irudi bakoitzak poema ikusgarri bihurtzen du, sormen, freskotasun  eta originaltasunez eginak.

 

Saharako Zahra El Hasnaoui Ahmed-en liburu hau bidai-kronika bat da, Zaharak egindako bidaia anitzen emaitza poetikoa. Hainbat tokitara eta lekutara egindako bidaien  kronika ez ezik, bihotzaren eta barne-muinerainoko bidaien kronika ere bada. Zeren eta, ez dezaun ahantzi, bidaia baten helburua ez da edozein portutara heltzea: “Mundua liburu eder batera ailegatzeko egina da”, Mallarmé-k zioenez; Amalurra Tirisen moduko liburu eder batera ailegatzeko, diot nik. 

Cristina Peri Rossi poeta uruguaiarraren poema bat, euskaratua

 

Gustatuko litzaidake

zuri esan ahal izatea:

Etorri nahi duzunean,

zure zain egonen naiz.

Itsasontziak horrelakoak dira

horrelakoak dira nasak

eta bidaiariak.

Zin degizut

gustatuko litzaidake

zuri esan ahal izatea:

Abiatu ginen ontzia

gure zain egonen da

iraganeko egunak

sekula iragan ez balira bezala

ibili ginen kaleak

toki berean daude

plazak

iturriak

zuhaitzak

asmamenaren gauzak

oroitzapenaren gauzak

oroiminaren gauzak.

Gustatuko litzaidake zuri esan ahal izatea:

Gaur goizean euria ari du,

zure zain egonen naiz

sekula ezer gertatu ez balitz bezala

Pinochetek Casa de la Monedari eraso egin ez balio bezala

soilik duela ordu erdi bat joan bazina bezala

tabako erostera.

Gustatuko litzaidake zuri esan ahal izatea:

Bizitza izugarri garestitu da

baina ilunabarrak arrosa kolorekoak dira oraino

badira uso izan nahi duten neskatoak

baina eskolara joan beharra dute

zure dohaina esnatzean duten usoak

zure dohain lokartua

sei urtez

nire gisara

udako gau batez lokartuta ikusi zutenak baino

ezagutzen ez dutenak

Baina segur aski horrexek

hain zuzen ere eragozten dit zuri esatea:

Etorri nahi duzunean,

zure zain egonen naiz.

eta segur aski

sei urtez gauero zu lokartuta ikusi izanak eragozten dizu

banku hutsera itzultzea

etxe abandonatura

itsasontzi hondoratura.

Ilun dakizun arren

udako eta neguko gauetan

zure zain egonen naizela

munduko gauza guztiak

iraganak balira bezala guretzat betiko.

Poesia eta musika uztarri berean

Ikasturteari amaiera duina emateko ekitaldi berezi bat egin dugu Nafarroako Liburutegi Nagusian, olerkiak eta musika uztarturik. Zerokotan-en eskutik hiru olerkari bildu gara, Teresa Ramos, Gabriela López argentinarra eta hirurok. Gaztelaniaz egin dute haiek eta euskaraz ni, tarteka-marteka Nafarroako Musika Kontserbatoriko artistek pieza ederrak jo dituztelarik.

Hitzen hasperenak olerki-liburutik ateratako ale batzuk irakurri ditut, besteak beste, The Happy Few izenekoa:   

            The Happy Few

Gutxi batzuk izatera ohituta betidanik

gutxi batzuk izatera kondenatuta betiko

gutxi batzuk izateaz gain,

gutxiagotuak beti

gutxietsia den

hizkuntza txiki batean gainera

lagun gutxi batzuk

izatearen kontzientzia hartuta

maite duguna gozatzen

zoriontsu eta dohatsu

sentitzen garelarik.

Begi biziekin irakurtzen ari zaren

bertso-lerro hauen bidez

ari natzaizu mintzatzen,

nori eta zuri

non eta hemen

poesia irakurtzen dugunon

konplizitatez betetako

babesleku bakarrenetako batean

bizitzen jarraitzeko.

Nolanahi, gaurko saioan hirurogei lagun baino gehiago egon direla kontuan hartuta, ez gara hain gutxi poesia maite dugunok...

Hemingway gaztea Iruñean, 1923-2023: izozmendiaren teoria

 Hemingway Iruñera estrainekoz etorri zenetik ehun urte beteko dira aurteko Sanferminetan. Artean ez zen ospetsua, ez zen Pulitzer sariduna, ezta Nobel sariduna ere, hogeitabost urteko kazetari gazte bat baizik ez zen. Hemingway gazteak ez du zerikusirik erakutsi diguten Hemingwayren gaineko irudi estereotipoz betearekin, ez horixe! Izan ere, Hemigwayren kontura, mito anitz eta askotarikoak daude, Iruñeko La Perla hotelaren ingurukoa, adibidez.

Nolanahi, Iñaki Sagarna eta Edorta Jimenezekin batera, Iruñeko Kondestablearen jauregian mahai-ingurua egin da euskaraz eta bertan, besteak beste, Izozmendiaren teoria azaldu zen.

Hemingway-ren teoria —eta praktika— ospetsu honen arabera, testu literarioa izozmendi baten gisakoa da, eta testuak, izozmendiaren antzera, istorioaren osotasunaren zati ttipi bat baino ez du agerian uzten, irakurleak osa dezan.
 

Hori horrela, begien bistan den izozmendiaren zatiak ur-azalaren azpian gertatzen ari dena iradoki behar du; ipuinaren mamia edo giltzarria, garrantzizkoena, sekula ez da zehatz eta mehatz zuzenean azaltzen. Idazleak gertaerak aurkezten ditu, baina ez du azalpen luzerik ematen, eta irakurleak interpretazio-lana egin behar du.
 

Kazetari gazte bat zelarik, anitzetan entzun zuen Kansas City Star egunkariko Pete Wellington zuzendariaren ahotik: "Erabili aditzak, ekintza eman behar baita, ez adjektiboak" Perpaus laburrak, errazak, argiak eta zehatzak.
 

Irizpide horiek abiapuntutzat hartuta, urrats handi bat eman zuen aitzina Literaturaren (letra larriz idatzita) gaur egungo kontzepziorantz; izan ere, narratiba tradizionalak problemak ebazteko eskemaren arabera funtzionatzen zuen, eta zer gertatu(ko) ote da? galderari ematen zion arrapostu. Hemingwayk, berriz, zertzeladak baizik ez ditu ematen, ipuinean zer gertatzen den irakurleari guztiz argitu beharrik gabe. Anbiguotasun horri esker, ipuina irakurtzeko aukerak biderkatu egiten dira.

Ernest Hemingwayren ipuinetako batzuk, "Muinoak elefante txuriak halako", "Hiltzaileak", eta "Cat in the Rain", gaur egungo narratibaren klasiko bihurtu dira. Istorio horiek, sinple eta xaloak izanik ere, gizakiari buruzko azterketa sakonak gordetzen dituzte bere baitan, eta irakurleak osatu, esanahia eman behar dio. Euskaraz badugu aspaldi euskaratutako altxor bat, Hemingwayren ipuingintza gozatzeko:  Francis Macomber eta beste zenbait ipuin, Igela argitaletxearen eskutik.
 

Izozmendiaren gisako idazkera baliatu zuelarik, Ernest gazteak present izanen zuen, naski, urte batzuk lehenago Titanic itsasontzi transatlantiko erraldoiak izozmendi bat jo eta hondoratu zenekoa; Ernest Hemingwayren idazkera-estiloak ere ordura arteko literaturaren flotazio-marran arrakala ederra eta jaidura berritzailea sortu zuen, Literatura izeneko itsasontzia hondoratu gaberik ere.

 

Hitzaldian, Hemingwayren narratibaz landara, Hemingwayren poesiaz ere mintzatu ginen, eta kontu jakingarri anitz gehiago ere, esaterako, Ernest Hemingwayren lagun bati buruz hitz egin genuen, Eric Dorman-O'Gowan Chink izeneko lagun irlandarraz...

 

Emaileen Egunaren kari

 

Ekainaren 7an Emailearen Eguna ospatzen da. Aukera hau baliatu dut emaileei eta emaileen senideei  eskerrik beroena adierazteko, transplante bat izan dugunon izenean; ene kasuan, giltzurrun transplantea.

Izan ere, transplanteez hitz egiten dugunean, ezer baino lehen, baitezpadakoa da eskerrona adieraztea bai emaileei eta baita haien senideei ere dohaintzaren eskuzabaltasunagatik, zeharo altruistak direlarik. 

Pelloren egia bada ere,  emailerik gabe ez dago transplanterik, bistan da, ezta dohaintzen elkartasun desinteresaturik gabe ere.

Orobat, eskerrik asko zirujau, erizain eta sendagileei ere eman beahr zaizkie, baita, Osasunbideko langile guztiei ere, gutxitan txalotuak, lanean ez beti aitortuak eta gehiegitan ezezagunak eta ezikusiak.

Bada epitafio gisa erabili ohi den testu labur bat bat, eta emaile izan beharraz kontzientzia hartzeko lelo gisa baliatzen ahal dena:

Bizi emankor dena

ez da hiltzen ahal;

maitasunez libreki emana

ez daiteke ezerezean gal.

https://soydonantedeorganos.org/

Limoi bat...

Sergie Pàmies idazle kataluniarraren ipuin bilduma hau, Limoi bat imintziorik egin gabe jaten baduzu —Si menges una llimona sense fer ganyotes— (Txalaparta, 2011) hirugarrenez irakurri berri dut. Liburuen lehen orrialde txurian data jartzeko ohiturari esker, badakit 2011n irakurri nuela estrainekoz. Limoiaren zapore garratza baino, oso zapore goxoa utzi zidan liburu honek irakurri nuenean, eta oraingo honetan, gozatu dut berrirz ere.

Hogei ipuinek osatzen duten bilduma hauek aniztasunaren dohaina dute, eta, beraz, irakurle orok erran lezake ipuin-bilduma hau irakurritakoan, “ipuin batzuk beste batzuk baino gehiago gustatu zaizkit”; ez zait oso iruzkin burutsua, Pelloren egia  baita ipuin bilduma batean, ezinezkoa dela ipuin guztiak izatea berdin maitagarriak neurri berean ala gorrotagarriak neurri berean; ipuin bilduma orotan, berez, aurkitzen ditu irakurleak beti gustagarriagoak diren ipuin batzuk bestetzuk baino, jakina.

Nolanahi, Sergi Pàmiesen ipuin bilduma honetako  ipuin guzti hauek iradokitzaileak dira, aberatsak, eta idazle-ofizioa ederki egiten duen froga idazkera-estiloan datza: ipuinotan ez dago ez sobera, ez falta duen deusik, egileak ipuinak zorroztu, berridatzi eta azaleko kontuak kimatu dituen seinale, maisutasunaren erakusgarri ene uste apalean.

Ipuin guztietako hasierak izugarri zaindu ditu Pàmisek, ipuinari ekiteko egunerokoa edo ohikoa den egoera edo anekdota bat baliatzen du, eta aitzakiatzat hartuta, ipuina abiatzen da; aise ikusten ahal du bere burua irakurleak pertsonaia zenbaitetan, hasieran bederen... eta irakurlea harrapatuta sentitzen da, berez, eserialdi bakar batean guztia irakurtzen duen arte.

Ipuinetan protagonista anonimoak pertsona arruntak dira, baina gaurko gure gizartearen gaixotasun isilak pairatzen dituzte (segurtasun eza, isolamendua, abandonua, harremanetarako gaitasun urria eta beste portaera-nahasmendu zenbait), baina idazlea ez da luzamendutan ibiltzen deskribatzen patologiarik, protagonistek egiten dituzten ekintzen bidez eta zertzelada laburren bidez ikasten dugu gertatzen zaiena.

Bukaeretan ere, idazleak asmatu egiten du bete-betean ipuinak biribiltzeko, irakurlea , gehienetan, txundituta utzirik.

Txokolatearekin gertatzen den bezala, ez da komeni txokolate-tableta guztiak jatea takada batez, tripako minik izan nahi ez badugu; gainera, hori eginda ez genituzke gozatuko ez txokolatea, ez ipuinak. Komeni da, komeni denez, txokolate batetik bestera trago bat ur hartzea, denbora tarte bat uztea alegia, ipuinak utzitako zaporea aho sapaian bueltaka dabilkigularik, txokolatearen entzimek gure burmuinean sortutako ideia, zalantza, ezinegona, harridura, durduza, irribarrea, eta bestelako sentsazioaren oihartzuna aditzen.

Ipuin gutxi batzuk aipatzearren, horratx:

Beste bizitza  L’Altra vida

Bildumari hasiera ematen dionaren hasiera maisulantzat har daiteke: “Hil behar izan nuen maite ote ninduten jakiteko”... Hasiera horrekin, nola ez jarraitu irakurtzen?

 

Gure gerre La nostra guerra.

Gerrari buruzko ipuin bat eta idazketari buruzko testua, metaliteratuta adibide bat, eta ez bakarra liburuan, idazle-jendearentzat biziki interesgarria.

 

Ur-tanta bi bezala Com dues gotas d’aigua,

Oso laburra baina ezinbestekoa; egileak berak azaldu duen bezala bideoren batean, kamera geldoaren teknika erabiltzen du batzuetan; ipuin hau horren froga.

 

Eriondoa Convalescència.

Gauez emaztearen dei batek ekarriko du irakurlea harrituko duen istorio bat, aitaginarreba ospitalean dela eta nezeserra prestatzeari ekiten diolarik protagonistak.

 

Esperimentua L’experiment

Artur pertsonaia, bizi-esperimentu baten protagonista; beste ipuin eder bat, eskarmentu handiko irakurle bat ere harritzeko modukoa.

[...] Entrenamenduak bizi izateko moduan ere, Arturrek borroka bera antzematen du sormenaren eta inprobisazioaren artean, eta jarraikitasunaren eta koherentziaren artean. Batzuen indarrak besteen talentuaren osagarri dira, esan ohi dute adituek.[...]

 

Fikzioa Ficció

Metaliteraturaren bidetik jorratutako ipuin biribila: bilduma osoan gehien gustatu zaidana, segur aski, idazkuntzari dagozkion zatiengatik; horratx:

[...] “Klimak ere ez dio ezer eransten narrazioari. Batzuetan, pertsonaien jokaera jakin batzuk zuritzeko, istorioek eragin dramatikoko elementu klimatologikoak izaten dituzte. Euria goian behean egiten badu, esaterako, espero izatekoa da tren bat errailetik irtetea, edo itsasontzi bat hondoratzea, edo hegazkin bat, turbulentzia espiral batek irentsirik, bidaiariek jainko osagarriei otoitz egiten dieten bitartean [...]

 

Argazki bat Una fotografia.

Hildako semearen argazkiari beha, beste ipuin harrigarri bat.

Bi hitzetan laburbilduta: ipuin bilduma hau ahantzi xamar egonik ere, guztiz gomendagarria da.

Gerraren aurkako beste bertso bat

Gerarren aurkako Hitzak izeneko ekimenean, iaz, bertso hau botatzea otu zitzaidan, Ukraniako gerla hasi berria zelarik. Hori horrela, eta urtebete iraganda, atzo beste bertso hau etorri zitzaidan burura: 

Ukraniako gatazka hemen gogoratzen

Europaren geroa ez doa argitzen

Gezurrak ta hezurrak

dituzte pilatzen

munizioak saltzen

obusak botatzen

Yanki begiratzen

poltsikoak betetzen

asmatu nuen baina

ez nau lasaitzen. (bis)

Eta harira badatorrenez, aspaldi handian Iruñean egindako pegatina bat berreskuratu egin dut, harri-bitxi bat, Golkoko Lehen Gerlaren garaikoa, iragan den mendeko azken hamarkadaren hasierakoa, beraz; Herri Batasunak egina da eta, urteak joan  urteak jin, tamalez garkotasunik ez duela galdu erranen nuke nik...  

Eric Dorman-O'Gowan Ernest Hemingway-ren lagun irlandarra

 

“So we’re going to live” “Biziko gara, beraz” esan zion Britainiar Armadako komandanteak Ernest izeneko gazteari. 1918ko azaroaren 11 zen, armistizioa iragarri berria, bost urteko gerla amaitutzat emanda; “Biziko gara, beraz” esan zion ofizialak Milango Anglo American Club-ean ondoan zuen gazteari, astebete lehenagotik baino elkar ezagutzen ez zuten arren. Biak ala biak gerran kolpatuak izanik, eriondo, bazuten pozik eta uros egoteko arrazoi nahikorik, armistizioa aldarrikatuta, lubakietako infernu gorrira ez baitziren itzuliko.

 

Elkar ezagutu zuten unetik, Ernest gazteak berehala antzeman zion Eric Dorman-Smith ez zela ofizial arrunt bat, “ordinary” hitzak dituen ñabardura guztiekin; ez, gizon hori ez zen, ez normala, ez narrasa. Jite interesgarri eta hizkera dotorekoa, punttu aristokratikoa zerion hitz jario neurritsuari; halere, bazuen doinu berezi bat; nondarra ote?

 

- English?

- Irish!

 

Gazte amerikarrak jaso zuen erantzun irmoak susmo guztiak baieztatu zizkion:

Britainiar Armadako ofizial bat, Royal Northumberland Fusiliers-en uniformez jantzia eta bularraldea dominez betea, irlandarra izateaz harrotasunez ihardetsi ezagutu berri duen bati, bi urte lehenago Dublinen sortutako Eastern Rising edo Aste Santuko Matxinadaren oihartzuna artean itzali gabea zelarik… Ez, ez zen an ordinary man.  

 

Artean Ernest Hemingway ez zen idazle ospetsua, ez zen Nobel sariduna, gerlan ibilia zen Italiako frontean anbulantzia baten gidari; zauritua bai, eta bazuen Italiako Gobernuak emandako domina bat, baina txikikeria bat Eric Dorman-Smith-en ibilbide militar oparo eta arrakastatsuaren aldean: Mons, Messines, Armetières eta Ypres-eko hilkintzetan ibilia, hiru bider zauritua, hasieran lotinant, gero kapitain, orain komandante, bere manupeko brigada oso bat artez eta adorez sarraskitua izatetik salbatzeagatik ohoratua… Chink deitzen zioten beste ofizialek eta lagunek; Ernest gazteak miresmenez begiratzen zion bakarrik bost urte zaharragoa zen baina bizitzak emandako kolpeen ondorioz hamabost urte zaharragoa zirudien gizon segail bibotedun horri… Ernest gazteak ere, lagun-min bilakaturik, laster deitu ahal izan zion Chink.

 

Adiskidetasun hori, urteen joan eta urteak jin, bizkortu, azkartu egin zen, eta Parisen elkarrekin eman zituzten asteak 1922an, Ernest Hadley emaztearekin bertan bizi eta kazetari freelance aritzen baitzen. Are gehiago, Ernestek gonbit egin zion Montrealera joan zitezen mendian ibili eta arrantzan aritzera elkarrekin.  Handik gutxira berriz elkartu ziren, non eta Kolonian, ordurako Hemingway Toronto Star egunkarirako berriemaile zebilela. Uda horretan Parisen elkartu ziren berriz, eta garai hartako Intelligentsia osatzen zuten idazleen eta intelektualen artera sartu zen Ernest Hemingway-ren eskutik, eta hor Chink-ek ezagutu zituen, besteak beste, James Joyce irlandarra, Ezra Pound poeta, Gertrude Stein, Ford Madox Ford eta John Dos Passos idazleak…

 

Urte horretan eman zuen argitara Hemingwayk bere lehen liburua, In Our Time, eta liburu hori nori eta Eric Dorman-Smith adiskideari dago eskainia, eta ez  goian aipaturiko idazle garaikide handi horietako bati, liburuan Eric Dorman-Smith-en beraren anekdota zenbait, Mons-eko guduketakoak, aipatzen dituelarik.

 

Eric Dorman-Smithek bisita egin zion atzera 1924ko martxoan. Izan ere,  amerikarraren eskariz irlandarra haren seme John-en aita-pontekoa izan zen.

 

Uztail horretan, Hemingway eta Dorman-Smith, John Dos Passos, Robert McAlmon eta Donald Ogden lagunekin batera, Iruñeko Sanferminetara etorri ziren, eta Ernest Hemingwayk The Sun also Rises – Fiesta eleberria idazteko baliatu zuen bidaian bizitutakoa. Izan ere, Eric Dorman-Smith-en ezaugarri zenbait Wilson-Harris pertsonaiarengan aurkitzen ahal dira.

Baina Euskal Herrian elkarrekin berriz egon ziren, hogeita hamar urte pasaturik, Irati ibaiaren inguruan, arrantzan eta, orain dela hogeita bost urte egindako Itoitzeko urtegiak uz-azpian utzitako lurraldeetan. 

Orduarako Ernest gizon heldua zen, kazetari eta idazle ospetsua, Nobel sariduna, eta Chink-ek Chink izaten jarraitzen zuen, baina Eric Dorman-Smith izena aldatua zuen eta Eric Dorman O’Gowan zuen izen ofiziala, soinu irlandarragoa zuen eta.

 

Chink ere ospetsuagoa zen, Bigarren Mundu Gerlan Afrikaren Iparraldean ibilia baitzen Armada Britainiarrean goi mailako agintedun, Rommel-i aurre egiten, non bere abilezia eta trebetasuna agerian utzi zuen. Haatik, Winston Churchill-ek Britainiar Armadaren porroten paga-burutzat hartu zuenez geroztik, 1944an baztertua izan zen eta Chink Irlandara, sorterrira, itzuli egin zen.

 

Handik urte gutxira, 1950eko hamarkadaren hasieran, Irish Republican Army (IRA) Irlandan bitan zatikatzen zuen —eta duen— mugaren aurkako kanpaina militarren zebilen; bada, nor eta Eric Dorman O’Gowan ibili zen aholkulari IRArentzat buru eta bihotz.

 

Ernest Hemingwayk Chink ezagutu zuelarik bete-betean asmatua zuen, bistan da: Eric Dorman-Smith, gerora Eric Dorman-O’Gowan bilakatua, ez zen gizon arrunt bat izan, “an ordinary man”, hitzak dituen ñabardura guztiekin; ez, gizon hori ez zen, ez normala, ez baldarra, ez narrasa, ez, utzia, ez axolagabea.

 

Gaur bezalako egun batean hil zen, maiatzaren 11n, 1969an, sorterrian, Cavan konterrian, 73 urte zituela.

 

Ernest Hemingway-k lehenago hila zen, jakina denez, baina, bukatzeko, agian egokia da gogoratzea Parisen 1924an idatzi zuen olerkia, parrandan, mendian eta arrantzan elkarrekin bizitutakoak gogoan eta Chink laguna militarra izanik hil zitekeela kontuan hartuz:

 

Chink-entzat, ofizioan sendotzen ari delarik

Zure gorpua jasotzean

Itsuski estutua zure aurpegia

Egoera argiki azalduta

Herioren eskutik

Ez dugu sinetsiko joana zarela

Zure botak gehiegitan erori dira

Garagardo on-ona gehiegitan edan dugu

Egunsentia ikusiak gara gu

Eta euria madarikatu dugu

Eski-pista hondatzeagatik

Edo ibaiko ura uher bihurtzeagatik

Arrantzarako euliak alferrikako bihurturik.

 

Paris, 1924