Gerren kontrako hitzak: Ernest Hemingway-ren poema bat

 

Armada guztiak berdinak dira

Publizitatea fama da

Artilleriak betiko zarata zaharra sortzen du

Adorea, mutilei egozten zaien ezaugarria

Soldadu zahar guztiek begi abailduak dauzkate

Borrokalari zahar guztiek betiko gezur zaharrak entzuten dituzte

Gorpuak euliz estaliak beti

Ernest Hemingway duela mende bat ibili zen Iruñean barna, artean gazte eta lerdena zelarik. Haatik, ordurako ezagutzen zituen gerraren ankerkeria eta doilorkeria zitalak, Lehen Munduko Gerran ibilia baitzen anbulantzia gidari Italiaren eta Austriaren arteko mugan.  Parisen idatzitako poema bat dugu, poema antimilitarista eta konprometitua, normalean erakusten ohi duten Hemingway-ren gaineko estereotipoarekin zerikusirik ez duena.  

Iruñeko Gaztelu plazan eta Liburu Azokaren haritik, poema hori irakurri dut, hemendik eta Sanferminak bitarte Hemingway-ri buruz entzunen ditugun topikoetan aurkituko ez dugun beste Hemingway baten adierazgarri.   

Joxemiel Bidador poesia taldea: iluntasuna urratzen

Garai txarrak lirikarako

Ez omen dira garai onak lirikarako. Eta nik neure buruari egiten diot galde: inoiz izan al dira garai onak lirikarako? Batzuk bederen sinetsita gaude hobe dela, iluntasuna urratzeko, poesiaren aldeko kandela bat piztea iluntasuna madarikatzea baino, eta horregatik poesia talde bat sortu genuen Iruñean.

Irakurle taldeetan urrats bat aitzina

Zeren eta narratiba irakurle taldeak baziren eta badira Iruñean, eta Iruñerrian, baita Leitzan, eta Tuteran, eta Agoitzen, eta Aurizberrin, eta Zaraitzun eta Erronkarin ere... Irakurle taldeen loraldi batez mintzo da as`paldi ez dela Angel Erro poeta. Egun, Ia-ia berrogei talde euskaraz Nafarroa Garaian; baina polita litzateke irakurle talde espezifikoak antolatzea, adibidez, Nobela Beltza irakurle talde bat, talde beltza dei genezakeena, non Nobela beltza baino ez litzatekeen irakurriko, hilabetean behin edo bi hilabetean behin... aldizkortasuna, lekua eta bestelako zehaztapenak ez dagozkit niri, baina proposamena hor dago. Jakina, talde espezifikoak sortzeak ez luke ekarri beharko martxan daudenak kaltetzea eta hondoratzea... Oreka bilatu behar da. 

Poesia talde aitzindaria

Poesia talderik ez zegoen, ez hemen ezta EAEn edo Iparraldean, euskaraz bederen. Nafar Ateneoan bazen eta bada Angel Urrutia izeneko poesia-talde bat erdaraz,  Bada euskarazko poesia jorratzeko asmoz, euskarazko poesia talde bat sortu genuen Nafar Ateneoaren alartzean. Hilero egun batez biltzeko konpromisoa hartuta, 2019ko apirilaren 2an bildu ginen estreinakoz. 

Nafar Ateneoaren babespean jarri genuen ekimen hau abian, eta lehen bileran, Barañain etorbideko gure egoitzan, dozena erdi bat lagun bildu ginen: Matxalen Bezos bermeotarra, Antton Goñi lazkaotarra, Nerea Balda irurtzundarra, Mikel Sanz iruinxemea, Ventura Diaz txantrearra, Ines Castiella goierritarra... Talde anitza eta askotarikoa, poesia bera bezain anitza. 

Irizpide zenbait

Hasieratik beretik asmoa izan zen hilabete batean hemengo poeta bat aukeratzea, eta beste hilabete batean euskarara itzulitako poeta baten lana, lagin bat bederen..  Izan ere, hemen sortutako poesiaz landa, azken urte hauetan euskarari ekarritako poetak asko eta askotarikoak izan dira, batez ere, Munduko Poesia Kaierak bildumaren bitartez.  

Olerkari anitz eta anitzak 

Joxemiel Bidador zenaren omenez poesia taldeak haren izena hartu, eta aztertu genuen lehen poeta, ezin bestelakorik izan, Joxemiel Bidador bera eta bere liburua Hutseaniko hazkurria izan zen, Pamiela etxeak argitaratua. 

Arestian erran bezala, euskaraz sortutako poesia lantzeaz landa, euskarari ekarritako egile bat tartekatu ohi dugu eta, hori horrela, Idea Vilariño izan genuen protagonista gero zeren eta beste irizpide bat izan da emakumezko poetak ez ahaztea eta beti izatea emakumezko olerkariak, gizonezkoak bezainbeste. 

Barañaingo Sahats euskaltegian egin genuen ikasturte bukaerako emanaldi bat eta bertan egon ziren EGA mailako ikasleak gure poemak entzuten gure taldean dabilen Matxalen Bezos irakaslearen bitartekaritzari esker.

Era berean, Nafar Ateneoaren programazioan profitatu ditugu ekitaldi zenbait Iruñera etortzen zen poetaren lana ezagutzeko. Horixe egin genuen Jose Luis Otamendiren poesiarekin bera Kondestablen egon zelarik edo Emakume Olerkarien Egunean Civican-en egindako saioa.

William Blake, Castillo Suarez, Georke Trakl, Hasier Larretxea, Emily Dickinson... Beñat Sarasola izan genuen gonbidatu berezia Karrikirin egindako aurkezpenean Munduko Poesia Kaierak  bildumaren kontura… Menades liburu-dendan ere egin zen beste saio bat, Mari Luz Estebanekin. Era berean, izan dugu mintzagai Joan Margarit, Amaia Lasa, Pako Urondo eta Nezahualcóyotl, 

Nezahualcóyotl poeta eta Nahuatl hizkuntza bide batez. Huichol hizkuntzaz gure taldeko Anttonek kontatu ziginez, huichol hizkuntza Nayarit eta Jaliscoren inguruan mintzo den hizkuntza gutxiagotu bat dela, eta berak han ezagutu zuela bera bezalako ingeniari bat, eta ingeniari horrek bazuela amona bat huichol hizkuntzaz mintzo zena, eta Anttonek galdetu egin zion “Eta ez duzu ikasi zuk huicholeraz?” eta hango ingeniariak esan zion: Zertarako, hizkuntza horrek ez du ezertarako balio eta”. Eta Nahuatl-en poesia puska bat gorde denez, ikasi genuen “Soilik zorretan hartzen genion guk lorea munduari”, eta Nahutlen eta euskararen historiaren arteko paralelismoak ikusi genituen, zeren eta  Nahuatl-en egoera  ez da xamurra: ez du inolako laguntzarik Gobernutik, Ikastola modukoak, ttiki-ttikiak dira, analfabetismoa, txirotasuna, hiztun gutxikoak eta beste hizkuntza batean itoak , arrazakeria oldarkorra pairatzen dute eta ez dago arnas-gunerik...

Gero pandemia etorri zen eta etxeratze-agindua eta on line hasi ginen eskaintzen lotura poetikoa. Harrezkero, Nafar Ateneoaren egoitzara bertaratzerik ez duenak badu aukera on line konektatzeko eta saioari jarraipena emateko. 

Auxtin Zamoraren Su hatsa erakusketa Nafarroako Liburutegian egin zen eta Joxemiel Bidador taldekideok ezin genuen horrelakorik galdu, Miren Agur Meabe, Amaia Lasa, Itxaro Borda eta Juan Luis Zabala bertan egon zirelarik.  

Saio bereziez landa, Nafar Ateneoko bileretan hemengo eta hango poetak ezagutu ditugu: Ione Gorostarzu, Yannis Ritsos, Marina Tsvetaeva, Peter Handke, Fito Rodriguez, Alda Merini...

Aitor dezadan Alda Merini italiarra guztiz ezezaguna zela niretzat bederen. Milango emakume hau XX. mendearen bigarren erdiko poeta italiar laudatuenetakoa da. Bere poesia lirikoa da funtsean, nahiz sinbolismorako eta are mistizismorako joera nabaria duen. Poesiaren tradizioan jorratutako funtsezko gai gehienak landu zituen  eta maitasunezko poema bikainak ditu, Ez, ez itzuli, adibidez. 

Eta poeta garaikideak ez ezik, klasikoak ere izan ditugu: Lizardi, Zarautzkoa baina 10 urterekin Tolosara joan zena, Jelkidea, gazterik hil zena...  Irati Jimenezek 2021eko bere saiakeran "poeta totala" deitzen zion. Lizardiren poesia  Bihotz begietan, berargitalpenaren kari aukeratu genuen. Bere poema klasikoak kantuen bidez heldu zaizkigu Ondar gorri, Bizia lo, Otartxo utsa, Bultzi-leiotik, Asaba zaarren baratza, Euskal Pizkundea…

Mandelstam, Lizar Begoña eta bere Gepardo japoniarrak, Alejandra Pizarnik argentinarra,  duela gutxi hil den Louise Glück amerikarra eta Iparraldeko Txomin Heguy;  Txomin Heguy hazpandarraren Lur ilaunduan lorea olerki-liburua mintzagai izan genuen Nafar Ateneoan, bera eta Maiatz argitaletxeko Lucien Etxezaharreta bertan egon zirelarik, eta haren poema batek hala dio: 

'Ez dezagun eman amore; 

etengabe lur ilaunduan dauden loreak 

urezta ditzagun!'  

Badakizue poesia nork bere modura eta bere eskarmentuaren arabera interpretatzeko eta ulertzeko modukoa dela. Hori horrela, nik sinetsi nahi dut, besteak beste, poesia taldeari berari buruz ari zaigula mintzatzen, eta lur ilaunduan gure taldea lore xingle eta xume bat bezalakoa badarik ere, ureztatu eta zaindu behar dela, ongarria jo behar da inguruan lur ilaundua emankor bihurtzeko. 

 

Hemendik aitzina

Hasieran nioen gisara, ez omen dira garai onak lirikarako, baina guk argi poetiko bat piztu egin dugu iluntasunean; eta gure asmoa da iluntasuna urratzen jarraitzea. Hori horrela, ikasturte honetarako plana zehaztu dugu irailean egin ohi dugun gisan, ikasturte honen lehen bileran; bertan atera ziren izenak, honako hauek izan ziren: Bertold Brecht, Harkaitz Cano, Itziar Uharte, Maite Lopez Las Heras, Ernest Hemingway  

Bertold Brecht-en gaineko saioa egin berri dugu eta sekulako pagotxa izan dugu Munduko Poesia Kaierak bilduman ateratako Bertold Brechten poemak euskaratu dituen itzultzailea bera, Irati Majuelo, gurekin egon zelako Nafar Ateneoan... Hori benetan, sekulako zortea da gure txikian, horrelako itzultzaile gazte bat izatea, alemanieratik euskarara egindako itzulpenaz mintzatzeko eta, bidenabar,  poesiaren itzulpenaz ere mintzatzeko parada izatea saio gogoangarri batean.  

Bestalde, ikasturte honetarako programatuta dago saio bat Ernest Hemingway Nobel saridunaren poesiaz. Izan ere, aurten bete dira ehun urte Iruñera estreinakoz etorri zela eta narratzaile ona ez ezik poeta ere bazen, bere poesia ezezaguna izanagatik. Duela ehun urte etorri zenean Hemingway kazetari gazte bat zen, 24 urtekoa,  artean ezezaguna, baina ordurako ibilia zen Lehen Mundu Gerran Italiaren eta Austriaren arteko frontean, anbulantzia gidari, eta bere poemek adierazten dute ez zela burugabeko mozkor ergel bat, erakusten diguten irudi interesatua eta manipulatuaren kontrara, berak idatzi zituen poemek bestelako Hemingway bat erakusten digute: 

Armada guztiak berdinak dira 

Publizitatea ospea da 

Artilleriak betiko zarata zaharra du sortzen

Adorea, mutilei egozten zaien ezaugarria 

Soldadu zahar guztiek begi abailduak dituzte 

Borrokalari zahar guztiek 

betiko gezur zaharrak dituzte entzuten 

Gorpuak euliz estaliak beti 

Parisen idatzi zuen poema hori, 1922an, Euskal Herrira etorri aitzin, gaur egun esango genuke poema antimilitarista zela... Iruñean eta Iratin ibili zen Ernest gazteak ez du zerikusirik erakutsi ohi diguten Hemingway estereotipatuarekin 

Eta beste izen batzuk baditugu: Txomin Peillen, Anjel Erro, Bernard Manciet, Castillo Suarez, Beatriz Chivite, Hedoi Etxarte, Angulemako Margarita, Liman Boisha poeta sahararra, eta Palestinako poesia ere jorratu nahi dugu 

Azken eleak

Duela bost urte, 2018ko azaroan Nafarroko Irakurle taldeen lehen biltzarra ospatu zen hemen, Nafarroako Liburutegian; irakurle, liburuzain, dinamizatzaile  eta idazleak izan ginen bertan, hirurogei lagun osotara, ahobizi eta belarriprest.

Mahai-inguruan Jose Angel Irigarayk liburuaren eta irakurlearen arteko zubigintza, bitartekarien garrantzia azpimarratu zuen, alegia irakurle taldeen dinamizatzaile, edo koordinatzaile edo arduradun, nahi duzun bezala deituta.  “Ausartu, sartu eta sortu” egin zuen aldarri auriztarrak.

Jon Atxaga irakasle eta dinamizatzailek eskatu zien bertan zeuden arduradun politikoei liburu sareko liburu-sortak berritzeko, handitzeko eta liburu atera-berriak erosteko. 

Fertxu Izquierdok kontatu zigunez, Atxagaren eta Sarriren poemak irakurtzen hasi zenean, mundu oso bat zabaldu zitzaiola. 

Artean ez zegoen poesia-irakurle talderik.  Gaur egun badago poesia talde egonkor bat, Joxemiel Bidador zenaren izena daramana. Taldea izanik ere, taldea irekia da, eta Nafar Ateneoan bitzen garen arren (Barañain etorbidea, 10. 1.) Nafar Ateneoko kide ez denak ere ateak zabalik ditu. Beti ikasten da saio hauetan... Zer irakurri dugun, liburuak elkarri gomendatu, elkarri utzi, zer idatzi dugun, elkarri pasatu, Beti esaten da  norbait zuk idatzitakoa irakurri duena izatea oso garrantzitsua dela hasi-berrientzat... Bada, ez bakarrik hasi-berrientzat.

Jose Angel Irigarayren Fertxu Izquierdoren hitzak nire eginda: “Ausartu, sartu eta sortu; mundu oso bat duzu zain.”

Azken alea 

Amaitzeko, Gazako egoera larria dela bide, Irakurle Taldeen Biltzar honetako ene hitzaldian tarte berezi bat egin nahi dut  poeta palestinar bi aipatzeko: Hiba Abu Nada eta Marwuan Makhoul, blog honen aurreko postean azaltzen direnak.

Soildu - Iñaki Bastarrikaren erakusketaren karietara

Iñaki Bastarrikaren Soildu izeneko margo-erakusketa Larralden izan dugu ikusgai uda honetan, —Senpere-Amotzen— . Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, soildu hitzaren adiera bat hauxe dugu: “landareez mintzatuz, hosto-abarrak galdu edo kendu”; ildo beretik, “mendiez edo bestelako lur-sailez mintzatuz, landareak galdu edo kendu”.

Soildu hitzaren esanahia ez da soilik hori, beste adiera bat ere badu eta: “lagungarri edo apaingarri guztiez gabetu”, hiztegi berberak dioenez, eta adibide eder zenbait ere badakarrelarik: “Egia soila. Jakite soila, hitz-jario alferretatik bereizten. Hemingwayen kontatzeko modu soila, elkorra itxuraz. Poesia huts-soila, edertasun biluziaren ispilu izan nahi lukeena.”Eta hiztegi berberean soildu elearen beste adiera baten etsenplu bat: “Pentsatze soilak lazten dizkit ileak”; hori idatzi zuena ez zen burusoila izanen, jakina.

Bistan da, gure hizkuntza ez da soila, ez da hutsa, ez hutsaren hurrengoa, aberatsa eta oparoa baizik.

Begi-bistan dauzkat Iñaki Bastarrikaren margoak, egurrezko leiho zahar-berrituetan ezarriak, eta guztietan Soildu aditzaren eragile bat ageri da margolanetan: aizturrak, —edo guraizeak, edo artaziak—. Aizturrak Iñakirentzat inspirazio-iturri izan direnak; edo guraizeak, guretzat harrigarritasun-haizeak; edo artaziak, arte-haziak.

Margolanetan aitzurrak agertzen dira landare-zurtoinak, abarrak, adarrak eta adaskak soiltzen, inausten, mozten, ebakitzen, epaitzen... Sinonimoak direla dirudien arren, sinonimoak ez dira existitzen, hitz bakoitzak baditu-eta bere ñabardurak, bere karga, bere garabidea...

Errana dugu gorago: gure hizkuntza ez da soila, ez hutsa, ez hutsala; aitzitik,  aberatsa da, naroa eta joria. Eta errana dugu artaziak direla protagonista margolanetan, bertan agertzen direlarik soiltzen eta mozten, ebakitzen eta epaitzen...

Bitxia da epaitu hitzak hartu duen bidea; gaur egun soilik aipatzen baita juje batek edo epaile batek erabaki edo ebazpen bat edo epaiketa batean bere epaia ematen duelarik.

Bitxia da oso hitz batzuek hartu duten bidea, baiki, bitxia den gisan Soildu izeneko margo-bilduma: pintzelak eta artaziak hartu-emanetan jarrita, artaziak hartu eta arte-haziak eman.

Hemingway gaztea Iruñean, 1923-2023: izozmendiaren teoria

 Hemingway Iruñera estrainekoz etorri zenetik ehun urte beteko dira aurteko Sanferminetan. Artean ez zen ospetsua, ez zen Pulitzer sariduna, ezta Nobel sariduna ere, hogeitabost urteko kazetari gazte bat baizik ez zen. Hemingway gazteak ez du zerikusirik erakutsi diguten Hemingwayren gaineko irudi estereotipoz betearekin, ez horixe! Izan ere, Hemigwayren kontura, mito anitz eta askotarikoak daude, Iruñeko La Perla hotelaren ingurukoa, adibidez.

Nolanahi, Iñaki Sagarna eta Edorta Jimenezekin batera, Iruñeko Kondestablearen jauregian mahai-ingurua egin da euskaraz eta bertan, besteak beste, Izozmendiaren teoria azaldu zen.

Hemingway-ren teoria —eta praktika— ospetsu honen arabera, testu literarioa izozmendi baten gisakoa da, eta testuak, izozmendiaren antzera, istorioaren osotasunaren zati ttipi bat baino ez du agerian uzten, irakurleak osa dezan.
 

Hori horrela, begien bistan den izozmendiaren zatiak ur-azalaren azpian gertatzen ari dena iradoki behar du; ipuinaren mamia edo giltzarria, garrantzizkoena, sekula ez da zehatz eta mehatz zuzenean azaltzen. Idazleak gertaerak aurkezten ditu, baina ez du azalpen luzerik ematen, eta irakurleak interpretazio-lana egin behar du.
 

Kazetari gazte bat zelarik, anitzetan entzun zuen Kansas City Star egunkariko Pete Wellington zuzendariaren ahotik: "Erabili aditzak, ekintza eman behar baita, ez adjektiboak" Perpaus laburrak, errazak, argiak eta zehatzak.
 

Irizpide horiek abiapuntutzat hartuta, urrats handi bat eman zuen aitzina Literaturaren (letra larriz idatzita) gaur egungo kontzepziorantz; izan ere, narratiba tradizionalak problemak ebazteko eskemaren arabera funtzionatzen zuen, eta zer gertatu(ko) ote da? galderari ematen zion arrapostu. Hemingwayk, berriz, zertzeladak baizik ez ditu ematen, ipuinean zer gertatzen den irakurleari guztiz argitu beharrik gabe. Anbiguotasun horri esker, ipuina irakurtzeko aukerak biderkatu egiten dira.

Ernest Hemingwayren ipuinetako batzuk, "Muinoak elefante txuriak halako", "Hiltzaileak", eta "Cat in the Rain", gaur egungo narratibaren klasiko bihurtu dira. Istorio horiek, sinple eta xaloak izanik ere, gizakiari buruzko azterketa sakonak gordetzen dituzte bere baitan, eta irakurleak osatu, esanahia eman behar dio. Euskaraz badugu aspaldi euskaratutako altxor bat, Hemingwayren ipuingintza gozatzeko:  Francis Macomber eta beste zenbait ipuin, Igela argitaletxearen eskutik.
 

Izozmendiaren gisako idazkera baliatu zuelarik, Ernest gazteak present izanen zuen, naski, urte batzuk lehenago Titanic itsasontzi transatlantiko erraldoiak izozmendi bat jo eta hondoratu zenekoa; Ernest Hemingwayren idazkera-estiloak ere ordura arteko literaturaren flotazio-marran arrakala ederra eta jaidura berritzailea sortu zuen, Literatura izeneko itsasontzia hondoratu gaberik ere.

 

Hitzaldian, Hemingwayren narratibaz landara, Hemingwayren poesiaz ere mintzatu ginen, eta kontu jakingarri anitz gehiago ere, esaterako, Ernest Hemingwayren lagun bati buruz hitz egin genuen, Eric Dorman-O'Gowan Chink izeneko lagun irlandarraz...

 

Eric Dorman-O'Gowan Ernest Hemingway-ren lagun irlandarra

 

“So we’re going to live” “Biziko gara, beraz” esan zion Britainiar Armadako komandanteak Ernest izeneko gazteari. 1918ko azaroaren 11 zen, armistizioa iragarri berria, bost urteko gerla amaitutzat emanda; “Biziko gara, beraz” esan zion ofizialak Milango Anglo American Club-ean ondoan zuen gazteari, astebete lehenagotik baino elkar ezagutzen ez zuten arren. Biak ala biak gerran kolpatuak izanik, eriondo, bazuten pozik eta uros egoteko arrazoi nahikorik, armistizioa aldarrikatuta, lubakietako infernu gorrira ez baitziren itzuliko.

 

Elkar ezagutu zuten unetik, Ernest gazteak berehala antzeman zion Eric Dorman-Smith ez zela ofizial arrunt bat, “ordinary” hitzak dituen ñabardura guztiekin; ez, gizon hori ez zen, ez normala, ez narrasa. Jite interesgarri eta hizkera dotorekoa, punttu aristokratikoa zerion hitz jario neurritsuari; halere, bazuen doinu berezi bat; nondarra ote?

 

- English?

- Irish!

 

Gazte amerikarrak jaso zuen erantzun irmoak susmo guztiak baieztatu zizkion:

Britainiar Armadako ofizial bat, Royal Northumberland Fusiliers-en uniformez jantzia eta bularraldea dominez betea, irlandarra izateaz harrotasunez ihardetsi ezagutu berri duen bati, bi urte lehenago Dublinen sortutako Eastern Rising edo Aste Santuko Matxinadaren oihartzuna artean itzali gabea zelarik… Ez, ez zen an ordinary man.  

 

Artean Ernest Hemingway ez zen idazle ospetsua, ez zen Nobel sariduna, gerlan ibilia zen Italiako frontean anbulantzia baten gidari; zauritua bai, eta bazuen Italiako Gobernuak emandako domina bat, baina txikikeria bat Eric Dorman-Smith-en ibilbide militar oparo eta arrakastatsuaren aldean: Mons, Messines, Armetières eta Ypres-eko hilkintzetan ibilia, hiru bider zauritua, hasieran lotinant, gero kapitain, orain komandante, bere manupeko brigada oso bat artez eta adorez sarraskitua izatetik salbatzeagatik ohoratua… Chink deitzen zioten beste ofizialek eta lagunek; Ernest gazteak miresmenez begiratzen zion bakarrik bost urte zaharragoa zen baina bizitzak emandako kolpeen ondorioz hamabost urte zaharragoa zirudien gizon segail bibotedun horri… Ernest gazteak ere, lagun-min bilakaturik, laster deitu ahal izan zion Chink.

 

Adiskidetasun hori, urteen joan eta urteak jin, bizkortu, azkartu egin zen, eta Parisen elkarrekin eman zituzten asteak 1922an, Ernest Hadley emaztearekin bertan bizi eta kazetari freelance aritzen baitzen. Are gehiago, Ernestek gonbit egin zion Montrealera joan zitezen mendian ibili eta arrantzan aritzera elkarrekin.  Handik gutxira berriz elkartu ziren, non eta Kolonian, ordurako Hemingway Toronto Star egunkarirako berriemaile zebilela. Uda horretan Parisen elkartu ziren berriz, eta garai hartako Intelligentsia osatzen zuten idazleen eta intelektualen artera sartu zen Ernest Hemingway-ren eskutik, eta hor Chink-ek ezagutu zituen, besteak beste, James Joyce irlandarra, Ezra Pound poeta, Gertrude Stein, Ford Madox Ford eta John Dos Passos idazleak…

 

Urte horretan eman zuen argitara Hemingwayk bere lehen liburua, In Our Time, eta liburu hori nori eta Eric Dorman-Smith adiskideari dago eskainia, eta ez  goian aipaturiko idazle garaikide handi horietako bati, liburuan Eric Dorman-Smith-en beraren anekdota zenbait, Mons-eko guduketakoak, aipatzen dituelarik.

 

Eric Dorman-Smithek bisita egin zion atzera 1924ko martxoan. Izan ere,  amerikarraren eskariz irlandarra haren seme John-en aita-pontekoa izan zen.

 

Uztail horretan, Hemingway eta Dorman-Smith, John Dos Passos, Robert McAlmon eta Donald Ogden lagunekin batera, Iruñeko Sanferminetara etorri ziren, eta Ernest Hemingwayk The Sun also Rises – Fiesta eleberria idazteko baliatu zuen bidaian bizitutakoa. Izan ere, Eric Dorman-Smith-en ezaugarri zenbait Wilson-Harris pertsonaiarengan aurkitzen ahal dira.

Baina Euskal Herrian elkarrekin berriz egon ziren, hogeita hamar urte pasaturik, Irati ibaiaren inguruan, arrantzan eta, orain dela hogeita bost urte egindako Itoitzeko urtegiak uz-azpian utzitako lurraldeetan. 

Orduarako Ernest gizon heldua zen, kazetari eta idazle ospetsua, Nobel sariduna, eta Chink-ek Chink izaten jarraitzen zuen, baina Eric Dorman-Smith izena aldatua zuen eta Eric Dorman O’Gowan zuen izen ofiziala, soinu irlandarragoa zuen eta.

 

Chink ere ospetsuagoa zen, Bigarren Mundu Gerlan Afrikaren Iparraldean ibilia baitzen Armada Britainiarrean goi mailako agintedun, Rommel-i aurre egiten, non bere abilezia eta trebetasuna agerian utzi zuen. Haatik, Winston Churchill-ek Britainiar Armadaren porroten paga-burutzat hartu zuenez geroztik, 1944an baztertua izan zen eta Chink Irlandara, sorterrira, itzuli egin zen.

 

Handik urte gutxira, 1950eko hamarkadaren hasieran, Irish Republican Army (IRA) Irlandan bitan zatikatzen zuen —eta duen— mugaren aurkako kanpaina militarren zebilen; bada, nor eta Eric Dorman O’Gowan ibili zen aholkulari IRArentzat buru eta bihotz.

 

Ernest Hemingwayk Chink ezagutu zuelarik bete-betean asmatua zuen, bistan da: Eric Dorman-Smith, gerora Eric Dorman-O’Gowan bilakatua, ez zen gizon arrunt bat izan, “an ordinary man”, hitzak dituen ñabardura guztiekin; ez, gizon hori ez zen, ez normala, ez baldarra, ez narrasa, ez, utzia, ez axolagabea.

 

Gaur bezalako egun batean hil zen, maiatzaren 11n, 1969an, sorterrian, Cavan konterrian, 73 urte zituela.

 

Ernest Hemingway-k lehenago hila zen, jakina denez, baina, bukatzeko, agian egokia da gogoratzea Parisen 1924an idatzi zuen olerkia, parrandan, mendian eta arrantzan elkarrekin bizitutakoak gogoan eta Chink laguna militarra izanik hil zitekeela kontuan hartuz:

 

Chink-entzat, ofizioan sendotzen ari delarik

Zure gorpua jasotzean

Itsuski estutua zure aurpegia

Egoera argiki azalduta

Herioren eskutik

Ez dugu sinetsiko joana zarela

Zure botak gehiegitan erori dira

Garagardo on-ona gehiegitan edan dugu

Egunsentia ikusiak gara gu

Eta euria madarikatu dugu

Eski-pista hondatzeagatik

Edo ibaiko ura uher bihurtzeagatik

Arrantzarako euliak alferrikako bihurturik.

 

Paris, 1924 

 

Hemingway Iratin barna izeneko argitalpenaren aurkezpena

   

    Zenbat eta handiago idazle baten itzala edo ospea, hainbat eta zailagoa da zerbait berri esatea, topikoetatik harago. Horixe gertatzen zait Ernest Hemingwayrekin. Ernest Hemingway gizon poliedrikoa zen. Hemingway Nobel saridunaren gaineko irudi bat erakutsi zaigu, Ernest zaharra sanferminetan eta, zertan uka, total eginda edo, aezkeraz erraten den gisan,  morkor arreilduik. Baina hori ukatu gaberik ere, ikuspegi interesatua da guztiz. Aldizkariaren aitzin solasean adierazi dudan bezala, manipulatua eta estereotipatua: lehen, Frankismoaren irudi folkloristara; orain, interes merkantilista hutsetara lerratua.

    Sanferminetan toreatzailez inguratutako Hemingway hori behin eta berriz erakusten digute… Ez digute erakusten gazte garaiko Ernest Hemingway ,artean kazetari ezezaguna, txapela beltza buruan, eta Irati uhaldean laketua, arrantza profitatzen; hogeita bost urteko gaztea zen, bibote beltz sarrikoa, ez du zerikusirik erakusten diguten bizar-zuriko gizon zaharrarekin. Interes-gunea Hemingway gaztearengan finkatu dugu, zeren eta datorren uretan beteko baita Auritzera estreinakoz etorri  zen mendeurrena   

    Neure buruari galdetu diot: jakin-minez jotako kazetari gazte horrek izanen zuen Hermilio Olorizen berririk? Ostatu hartu zuen hoteletik hurbil dago haren etxea… Eta Larreko ezagutuko zuen? Larrekok Iruñean Pio Barojaren ikaskidea izan zen, eta Hemingwayk Baroja miresten zuen zeren  hil zorian zelarik bisita egin zion Beran. Historiagilea ez izaki, sormenari leiho bat zabaldu egin diot; historiagile bihoztoiak badu zer ikerturik.

    Aldizkarian jasotako testuak Edorta Jimenezek, Iñaki Sagarnak eta hirurok idatziak dira eta anitz uztailean Kultur Etxean egon zen erakusketaren laginak dira. Txalogarria da Auritzeko Udalak izan duen ekimena erakusketa horren lorratz ederra geldi dadin auriztar guztion eskuetan daukazuen aldizkari honen bitartez, Garraldako Jose Etxegoeienek aukeratutako  argazkiekin apailatua.

    Orobat, Auritzeko feriak izanik, Hemigwayren garaikide zen Enrike Zubiri Manezaundiren istorio kostunbrista bat erantsi diogu aldizkariari, duela mende bateko gure hizkuntzaren lagin ederra. Hizkuntzaren haritik, azpimarratu nahi dut testu guztiak euskaraz sortuak izan direla eta gaztelaniari ekarriak, eta ez alderantziz, anitzetan gertatu bezala.

    Ezin ahaztu, Irati Irratiko lagunek emandako laguntza eta Garraldako ikasle eta irakasleek egindako grabazioak, Ernest Hemingwayren testu-zati adierazgarriak, QR kode baten bidez atzigarri; auzolan —edo artelan— baten emaitza da eskuartean duzuen aldizkari hau; ez dadila izan ezeren amaiera, ezpada Hemingwayk Iratin barna egindakoen, bizitutakoen, abiapuntua.

Auritzeko alkate Joxepe Irigarayrekin

Ernest Hemingway, Auritzen

 

Fiesta eleberri ospetsuaren zati bat, Koro Navarroren itzulpena

Bero kiskalgarria egiten zuen plazan gure maletak eta kainabera-kutxak hartuta bazkalondoan atera ginenean Auritzera joateko.

Jendea zegoen autobusaren teilatuaren gainean, eta beste batzuk eskailera batetik igotzen ari ziren. Igo zen Bill eta Robert Billen ondoan eseri zen leku bat gordetzeko niretzat, eta ni hotelera itzuli nintzen pare bat ardo-botila hartzera bidaian eramateko. Leporaino zegoen autobusa bueltatu nintzenean. Gizonak eta emakumeak goiko maleten eta kutxen gainean eserita zeuden, eta emakume guztiek haizemaile bati eragiten zioten eguzkitan. Beroa ikaragarria zen inondik ere. Robert jaitsi zen eta ni hark gordetako tokian kokatu nintzen, autobusaren gaina zeharkatzen zuen egurrezko eserlekuan.

 

Robert Cohn arkupeetako itzalpean geratu zen zu noiz abiatuko. Euskaldun bat zegoen autobusaren teilatuan zeharka jarria, gure eserlekuaren parean, gure hanken kontra bermatuta, eta ardo-zahagi handi bat zeukan altzoan. Ardo-zahagia eskaini zigun Billi eta bioi, eta edateko jaso nuen unean gizonak motor baten bozina imitatu zuen, hain ederki eta hain bat-batean, non ardo pixka bat isuri baitzitzaidan, eta jende guztiak barre egin zuen. Gizonak barkamena eskatu zidan eta beste trago bat edanarazi zidan. Geroxeago ostera ere egin zuen bozina-hotsa, eta bigarrenez engainatu ninduen. Oso ondo egiten zuen. Euskaldunei gustatzen zitzaien.

Billi espainieraz hitz egin zion aldameneko gizonak eta Billek ez zion ulertzen, eta, hala, ardo-botiletako bat eskaini zion. Gizonak ezetz egin zuen eskuarekin. Bero handiegia egiten omen zuen eta gehiegi edan omen zuen bazkarian.

Billek botila bigarrenez eskaini zionean zurrut handi bat jo zion, eta autobusaren alderdi hartan guztian ibili zen gero hara-hona gure botila.

Hezibide handiz hartu zuten denek trago bat, eta gero kortxoa jarrarazi eta alde batera utzarazi ziguten. Denek nahi zuten guk beren zahatoetatik edatea. Mendialdera zihoazen baserritarrak ziren.

Azkenean, beste pare bat bozina-hots faltsuren ondoren. Abiatu zen autobusa, eta Robert Cohnek adio egin zigun, eta euskaldun guztiek adio egin zioten.

Errepidean sartu bezain pronto, hiritik kanpo, freskatu zuen. Atsegina zen goian joatea, zuhaitzen azpi-azpian. Autobusa nahiko bizkor zihoan eta haize ederra sortzen zuen, eta errepidetik barna gindoazela, hautsak zuhaitzak jotzen zituela eta muinoan behera, hiriaren ikuspegi eder bat izan genuen, atzean, zuhaitzen artean, ibaiaren gaineko malkarretik altxatzen zela.

Nire belaunen kontra zegoen euskaldunak ikuspegia seinalatu zuen ardo-botilaren lepoarekin, eta begi-keinu bat egin zigun. Baietz egin zuen buruarekin.

-Polita, ezta?

-Primerako jendea dituk euskaldun hauek -esan zuen Billek  (...) (155. or.)