Angel Urrutia omentzeko errezitaldian

 

Angel Urrutia poesia talde bat da, gaztelaniazko poesia lantzen duena. Lekunberrin jaiotako Angel Urrutia Iturbe poeta zenaren izena daramana. Atzo Lekunberrin bertan Nafar Ateneoaren Angel Urrutia taldekoak ez ezik, Joxemial Bidador taldeko olerkari euskaldunok ere parte hartu genuen haren omenezko errezitaldian. izan ere, Angel Urrutiak erdaraz idatzi zuen arren bere obra ia osoa, euskarazko poema gutxi batzuk ere utzi zituen izkiriaturik, baina Angel Urrutiaren alde euskalzalea menostua izan da, maleruski. Informazio gehiago Juankar López-Mugartzak  idatzitako artikulu intereagarri askoan, Forntes Lingua Vasconum aldizkarian argitaratutakoan.

Angel Urrutia taldearen 25 urteko ibilbidea ospatzeaz gain, batez ere atzoko saioan Angel Urrutia bera ezagutarazteko eta omentzeko xedez parte hartu nuen, eta poesia-errezitaldian zer hoberik soneto baten bidez baino, Angel sonetista handia izaki? Hona hemen nire ekarpena atzoko emanaldirako. 

Angel Urrutia, agur t’erdi

Iritsi da iritsi agur egitekoa 

Lekunberrin gaude, zuei eskerrak aurrena 

bihoakio poetari gure omena, 

agur eta aintza Angeli, behin-betikoa

Ama-hizkuntza euskara, gogaide sormena 

Uitzin hazitu arren, Lekunberrikoa 

sonetorako jaidura erabatekoa 

gazterik hil zen-eta, horixe da txarrena 

Gogoan Euskal Herriari olerkiak saila daramatzat

Berriz piztuko da, ez ahaztu, atxik azkar!

Gernikako Arbola har dezatela aintzat  

 

Gogoan Angel Urrutia, poeta nafar,

inork ez dezala har bigarren mailakotzat 

inork ez beza Urrutia ahaztutzat har. 

Errezitaldi ederra eta naroa atzokoa, Nafarroa Garaiko bi hizkuntzetan idazten dugun Nafar Ateneoko poeten arteko loturak egiteko eta sendotzeko balio izan duena.

Olerki efrastikoa

 

Olerki efrastikoak adierazpide artistikoak dira, non olerkariak artelan bat abiapuntutzat edo oinarritzat hartuta —dela irudi bat, dela argazki bat, dela eskultura bat ene kasuan bezala—, artelan horren idatzizko deskribapen edo interpretazio bat egiten duen. Poetak beraz, koadro edo beste artefaktu artistiko baten lan osagarri bat egiten du, eta ez du zertan deskribapen hutsa izan; izan ere, artelana pizgarria da, akuilu, eta joko poetikoaren bidez, olerki efrastikoek artelanaren perspektiba ezberdin bat eskaintzen dute jatorrizko artelanari gehigarri bat eransteko, jatorrizko artelana zabaltzeko, orobat, artelanaren eta literaturren arteko uztarri bat sortzen delarik.

Pablo Juarros eskulturgilearen Izenik gabeko eskultura baten olerki efrastiko bat idazteko eskaera jaso eta uhartearraren eskulturaren argazki bat igorri zidan arduradunak, 

Argazkia ikusi eta irudia buruan jiraka-biraka ibili eta gero, hona hemen emaitza: soneto efrastiko bat

Eskulturak enegan pizten du gozamena,

limurtzaile, materiaz sortzen baitu hutsa

eta bizigai bilakatu izarren hautsa,

zizelkari onaren gaitasun nabarmena

Sentsazioa izaten da norberarena

obra berak irudi anitzak darakutsa

harrotzen du ezberdin norberaren errautsa,

baliatuz ukipena eta ikusmena.

Eskulturak iradokitakoa aditu

arnasa hartuta, askatu zure modura

berrasmatzeko behar baita betarik batu.

Sentimenduek sustatzen dute eskultura;

berdin alderantziz eskulturak ere ditu

gozpuzten eta erakusten

Horixe izan da Diversidades / Dibertsitateak erakusketarako ene ekarpema, hogeita bost artelanez eta bertze horrenbertze poemez osatua, Nafarroako Liburutegian maiatzaren 31ra arte ikusgai dagoena eta ekainean Nafarroako Parlamentuan ere egonen dena.

 

 

Maiatz aldizkaria, Durangon salgai

Maiatz aldizkariaren ale berria Durangoko Azokan egonen da salgai. Nire ekarpenari dagokionez,  literatur munduan aspalditik biziki kezkatzen nauen gai bat hautatu dut; zuzentasun politikoaren arazoa. 

Alde batetik, euskal idazleoi eskatzen zaigu idazteko eta ausart jokatzeko —eta hala behar du— , baina, bestalde, mugak gainditzen edo hausten dituenari kosk eta ausiki egiten zaio gupida gabe. Izan ere, politikoki zuzen, edo politikoki polit,—Koldo Izagirrek esan zuen gisara—  jokatu beharraren ondorioz,  idazleok geure burua mugatzen, zedarritzen, hertsitzen dugu; eta okerragoa dena, irakurleak aspertu eta uxatzen ditugu. Aurrerapen gisara, nihaurrek idatziriko poema bat, euskaraz oso lagun gutxik —Angel Urrutia,  Harkaitz Cano, Karlos Linazasorok...— idatzi duen moldean: soneto baten bidez. Hona hemen , irakurgai: Zubiak, ez hesiak 

Zubiak, ez hesiak

 

Zuzentasun politikoaren diktadura

badugu idazleok mehatxu nagusia

idazterakoan ezarritako hesia

da politikoki politaren hertsidura.

Hesi horiek sortzen dute autozentsura

eta idazlearen ezintasun etsia

zentsoreen beldur, inkisizio berria

bai eta ere irakurleen asperdura.

Sormena askatasunez behar da hornitu

hesiez gaindi bidea eginez, ez etsi

idazleak behar du beti ausart jokatu.

Ez ditzagun, horrenbestez, zubiak eraitsi

zubi-lanak du literatura aberastu,

mugak eta hesiak lumaz ditzagun hautsi.

On Kixote Mantxako, Liburuaren Egunaren kari

 Liburuaren Egunean On Kixote Mantxakoaren pasarte bat jendaurrean irakurtzeko ohitura dago Nafar Ateneoaren babespean, iaz ere antzeko ekitaldi batean egin genuen gisara. Aurten ere, euskarak izan du bere tokitxoa ekimen horretan, eta bertan aritu garen Irune Txurruka, Inés Castiella eta hirurok. 

Hona hemen nik irakurritako pasarte laburra, Cervantesen klasikoaren bukaerako zati txiki bat, non hil hurren ohean datzan protagonista mintzo zaigun:

— Dezagun albiste on, ene jaunok: ni gaurgero ez nauzue On Kixote Mantxako, Alontso Kixano baizik, nire izengoitiz “Ona” esaten zidatena. Hona, Gaulako Amadisen eta bere ondorengo ugari-ugari guztien etsai eta arerio egina nago, egun eta eguzki, gaur eta gaurgero; zalduntza ibiltariaren kondaira munduzale guztiak, honez gero, higuin ditut, nazka ematen didate; ikusten dut ikusi bai nire buru-galtzea eta zeinbaterainoko galzori latzetan egona naizen, liburu horiek irakurriz eta irakurriz; gaurgoiti, bai Jaungoikoaren errukiagatik bai eta neronek ikus-ikasiari esker ere, gaitzesten ditut orain eta gerorako guztian.

 

 

Miñan solasgai, Burlatako liburutegian; Epizentroa

Irakurzaletasuna gazteen artean zabaltzeko programa interesgarri bat martxan da, Ezpizentroa izenekoa, Nafarroako Liburutegien Sarearen eta Hezkuntza Departamentuaren arteko elkarlamaren emaitza. Epizentroa programa horren lehen saioa aste honetan egin da Burlatako Liburutegian eta Miñan izeneko liburua izan genuen mintzagai. bertan ikasle talde politak parte hartu zuen, bi institututatik etorriak, Sarrigurengo Institutik eta Burlatako Askatasunatik hurrenez hurren.  Lehen saio honetarako Amets Arzallus eta Ibrahima Baldek idatzitako Miñan arrakastatsuaren pasarte pare bat aztertu genuen bereziki: hasiera, adibidez. 

Ni Ginean sortu  nintzen, baina ez Ginea Bissaun, ez Ekuatore Ginean. Bada beste bat Konakri duena hiriburutzat (...) Han gertatu nintzen sortzean. 

Ni fula etniakoa naiz, eta gure hizkuntza pularra da, baina hitz egin nezake malinkez. Susuz ere moldatzen naiz. Ginean hogeita bost hizkuntza hitz egiten dira. Frantsesa ere bai.  Hogeita sei. Hori ere badakit, eskolan ikasi nuelako. Baina ni fula naiz, pularrez hitz guztiak dakizkit.(15. or.)

Saioa aberasgarri oso suertatu zen, eta jorratu gabe utzitako beste pasarte batzuk  tintontzian geratu zitzaizkidan, kasurako: 

 Nik, aukeran, nahiagoko nuen seme zaharrena ez izan. Beharbada bigarrena, edo azkena, baina zaharrena ez. Horrek gauzak pixka bat aldatuko zituen. Baina hori jainkoak erabaki du, eta nik ezin dut ezer esan. Gure etxera ni lehen posizioan iritsi nintzen eta bigarren posizioan, Alhassore. (35. or.)

Ama ospitalera eraman genuen egunean, “Koto; zuk zer egingo duzu orain? Koto gure hizkuntzan anaia handia da. (...) Irri egin zuen, ezpainekin. Eta begiekin.

Miñan hitzak pularrez anaia edo arreba txikia esan nahi du (45. or.)  

Gazteei galdetuta zein ote zen liburuko pasarterik adierazgarriena, neska batek —barka biezat izena ez gogoratzeagatik— pasarte hau azpimarratu zuen:

Hor zaudenean ez zaude ez Arjelian eta ez Libian, hori poliziaren eremua da. Eta polizia ez da izutzen, badaki zer den pertsona bat torturatzea. Eta pertsona hori ni bezalakoa baldin bada ez du joko hanketan edo eskuetan, joko du hanken artean, edo buruan. Badaki mina hor gordetzen dela.

Liburua gogorra izan arren, irakurtzeko erraza dela esan zuten gazteek eta oso elkarrizketa anitza eta askotarikoa suertatu zen. Azken pasarte gogoangarri bi, bata landu genuena eta bestea lantzeke gelditu zitzaidana:

 Nik ez nuke hitz egin nahi holako gauzez, kontatzen dudanean ikusi egiten dudalako, nire begien aurrean, esplikatzen ari naizen guzti. Zu orain hemen zaude, entzuten, baina ni han nago, nire haragiaren barruan, eta kontatzen dudanean berriz bizi dut esplikatzen ari naizen guztia. Horregatik ez nizuke hitz egin nahi halako gauzez. Baina zuk galdetu didazu, eta esan dizut. Eta esan dizudanean berriz sentitu dut dena.

Batzuetan pentsatzen dut, lortuko ote dut hau dena ahaztea?

Zeren eta burua armairu bat bezalakoa da, eta armairutik gauza bat ateratzeko armairuan beste gauza bat sartu behar duzu. Hola gauza berriak gauza zaharren lekua hartzen du.  Baina nik, hemen, nire asiloaz erabakitzen duten bitartean, ez dut ezer egiten. Ez daukat lanik, ez daukat lagunik, eta ez daukat armairuan sartzeko ezer. Nire oroitzapenak hor daude, mugitu gabe. Eta egunero atakatzen naute.  

Azpimarratu nahiko nuke nire xedea, dinamizatzaile aritu naizen aldetik, gazte guztiek hitz egitea zela eta , hori bederen, lortu egin nuen. Oso gustura egon ziren —hala adierazi zieten gero irakasleei— eta horren adierazgarri da batzuek bazutela Sadarrera joateko sarrerak Osasunaren partida ikusteko, eta azken unera arte luzatu zutela saioa, luzatu eta luzatu jakinda ere futbola zutela zain... Ze jatorrak! 

  

Era berean, biziki eskertzekoa da Fermin, Fabiola eta Zesar irakasleen parte-hartzea, hala nola Hezkuntza Departementuko ordezkari eta arduradun Alberto Barandiaranen antolakuntza lana eta ekarpena elkarrizketan, fin eta egoki. Laburbilduz, plazera parte hartzea lehengo eguneko saioan. Epizentroa programak bide luzea egin dezala. 

    

Garcilaso de la Vega, 1523-2023

Garcilaso hori espainiar soldadua

Gaztelako komuneroen etsai makurra

Nafarroako Konkistan odol, gar, egurra

Gure Herria zapalduz gogor aritua

Duela bostehun urte hemen gertatua

Plaka da horren lekuko, ez da gezurra

Iruñearen suntsiketa ospatzeko biba eta hurra 

Iruñean kapitain izendatua

Enperadorearen alde borrokatu zen

Nafarroatik Italiara igorria

hantxe erdietsi zuen ospe eta izen

Batez ere sonetoa, handik ekarria,

gaztelaniazko metrikara egokitzen

modu horretan bihurtuz poeta handia

Horren gorazarre ez al da anakroniko,

bitxi, arraro, arrotz eta estranbotiko?

Soneto hau estreinakoz errezitaua gaur Ahotsenean, 

Durango Azokaren karietara, HATSAkideekin batera 

Joxemiel Bidador poesia taldea: iluntasuna urratzen

Garai txarrak lirikarako

Ez omen dira garai onak lirikarako. Eta nik neure buruari egiten diot galde: inoiz izan al dira garai onak lirikarako? Batzuk bederen sinetsita gaude hobe dela, iluntasuna urratzeko, poesiaren aldeko kandela bat piztea iluntasuna madarikatzea baino, eta horregatik poesia talde bat sortu genuen Iruñean.

Irakurle taldeetan urrats bat aitzina

Zeren eta narratiba irakurle taldeak baziren eta badira Iruñean, eta Iruñerrian, baita Leitzan, eta Tuteran, eta Agoitzen, eta Aurizberrin, eta Zaraitzun eta Erronkarin ere... Irakurle taldeen loraldi batez mintzo da as`paldi ez dela Angel Erro poeta. Egun, Ia-ia berrogei talde euskaraz Nafarroa Garaian; baina polita litzateke irakurle talde espezifikoak antolatzea, adibidez, Nobela Beltza irakurle talde bat, talde beltza dei genezakeena, non Nobela beltza baino ez litzatekeen irakurriko, hilabetean behin edo bi hilabetean behin... aldizkortasuna, lekua eta bestelako zehaztapenak ez dagozkit niri, baina proposamena hor dago. Jakina, talde espezifikoak sortzeak ez luke ekarri beharko martxan daudenak kaltetzea eta hondoratzea... Oreka bilatu behar da. 

Poesia talde aitzindaria

Poesia talderik ez zegoen, ez hemen ezta EAEn edo Iparraldean, euskaraz bederen. Nafar Ateneoan bazen eta bada Angel Urrutia izeneko poesia-talde bat erdaraz,  Bada euskarazko poesia jorratzeko asmoz, euskarazko poesia talde bat sortu genuen Nafar Ateneoaren alartzean. Hilero egun batez biltzeko konpromisoa hartuta, 2019ko apirilaren 2an bildu ginen estreinakoz. 

Nafar Ateneoaren babespean jarri genuen ekimen hau abian, eta lehen bileran, Barañain etorbideko gure egoitzan, dozena erdi bat lagun bildu ginen: Matxalen Bezos bermeotarra, Antton Goñi lazkaotarra, Nerea Balda irurtzundarra, Mikel Sanz iruinxemea, Ventura Diaz txantrearra, Ines Castiella goierritarra... Talde anitza eta askotarikoa, poesia bera bezain anitza. 

Irizpide zenbait

Hasieratik beretik asmoa izan zen hilabete batean hemengo poeta bat aukeratzea, eta beste hilabete batean euskarara itzulitako poeta baten lana, lagin bat bederen..  Izan ere, hemen sortutako poesiaz landa, azken urte hauetan euskarari ekarritako poetak asko eta askotarikoak izan dira, batez ere, Munduko Poesia Kaierak bildumaren bitartez.  

Olerkari anitz eta anitzak 

Joxemiel Bidador zenaren omenez poesia taldeak haren izena hartu, eta aztertu genuen lehen poeta, ezin bestelakorik izan, Joxemiel Bidador bera eta bere liburua Hutseaniko hazkurria izan zen, Pamiela etxeak argitaratua. 

Arestian erran bezala, euskaraz sortutako poesia lantzeaz landa, euskarari ekarritako egile bat tartekatu ohi dugu eta, hori horrela, Idea Vilariño izan genuen protagonista gero zeren eta beste irizpide bat izan da emakumezko poetak ez ahaztea eta beti izatea emakumezko olerkariak, gizonezkoak bezainbeste. 

Barañaingo Sahats euskaltegian egin genuen ikasturte bukaerako emanaldi bat eta bertan egon ziren EGA mailako ikasleak gure poemak entzuten gure taldean dabilen Matxalen Bezos irakaslearen bitartekaritzari esker.

Era berean, Nafar Ateneoaren programazioan profitatu ditugu ekitaldi zenbait Iruñera etortzen zen poetaren lana ezagutzeko. Horixe egin genuen Jose Luis Otamendiren poesiarekin bera Kondestablen egon zelarik edo Emakume Olerkarien Egunean Civican-en egindako saioa.

William Blake, Castillo Suarez, Georke Trakl, Hasier Larretxea, Emily Dickinson... Beñat Sarasola izan genuen gonbidatu berezia Karrikirin egindako aurkezpenean Munduko Poesia Kaierak  bildumaren kontura… Menades liburu-dendan ere egin zen beste saio bat, Mari Luz Estebanekin. Era berean, izan dugu mintzagai Joan Margarit, Amaia Lasa, Pako Urondo eta Nezahualcóyotl, 

Nezahualcóyotl poeta eta Nahuatl hizkuntza bide batez. Huichol hizkuntzaz gure taldeko Anttonek kontatu ziginez, huichol hizkuntza Nayarit eta Jaliscoren inguruan mintzo den hizkuntza gutxiagotu bat dela, eta berak han ezagutu zuela bera bezalako ingeniari bat, eta ingeniari horrek bazuela amona bat huichol hizkuntzaz mintzo zena, eta Anttonek galdetu egin zion “Eta ez duzu ikasi zuk huicholeraz?” eta hango ingeniariak esan zion: Zertarako, hizkuntza horrek ez du ezertarako balio eta”. Eta Nahuatl-en poesia puska bat gorde denez, ikasi genuen “Soilik zorretan hartzen genion guk lorea munduari”, eta Nahutlen eta euskararen historiaren arteko paralelismoak ikusi genituen, zeren eta  Nahuatl-en egoera  ez da xamurra: ez du inolako laguntzarik Gobernutik, Ikastola modukoak, ttiki-ttikiak dira, analfabetismoa, txirotasuna, hiztun gutxikoak eta beste hizkuntza batean itoak , arrazakeria oldarkorra pairatzen dute eta ez dago arnas-gunerik...

Gero pandemia etorri zen eta etxeratze-agindua eta on line hasi ginen eskaintzen lotura poetikoa. Harrezkero, Nafar Ateneoaren egoitzara bertaratzerik ez duenak badu aukera on line konektatzeko eta saioari jarraipena emateko. 

Auxtin Zamoraren Su hatsa erakusketa Nafarroako Liburutegian egin zen eta Joxemiel Bidador taldekideok ezin genuen horrelakorik galdu, Miren Agur Meabe, Amaia Lasa, Itxaro Borda eta Juan Luis Zabala bertan egon zirelarik.  

Saio bereziez landa, Nafar Ateneoko bileretan hemengo eta hango poetak ezagutu ditugu: Ione Gorostarzu, Yannis Ritsos, Marina Tsvetaeva, Peter Handke, Fito Rodriguez, Alda Merini...

Aitor dezadan Alda Merini italiarra guztiz ezezaguna zela niretzat bederen. Milango emakume hau XX. mendearen bigarren erdiko poeta italiar laudatuenetakoa da. Bere poesia lirikoa da funtsean, nahiz sinbolismorako eta are mistizismorako joera nabaria duen. Poesiaren tradizioan jorratutako funtsezko gai gehienak landu zituen  eta maitasunezko poema bikainak ditu, Ez, ez itzuli, adibidez. 

Eta poeta garaikideak ez ezik, klasikoak ere izan ditugu: Lizardi, Zarautzkoa baina 10 urterekin Tolosara joan zena, Jelkidea, gazterik hil zena...  Irati Jimenezek 2021eko bere saiakeran "poeta totala" deitzen zion. Lizardiren poesia  Bihotz begietan, berargitalpenaren kari aukeratu genuen. Bere poema klasikoak kantuen bidez heldu zaizkigu Ondar gorri, Bizia lo, Otartxo utsa, Bultzi-leiotik, Asaba zaarren baratza, Euskal Pizkundea…

Mandelstam, Lizar Begoña eta bere Gepardo japoniarrak, Alejandra Pizarnik argentinarra,  duela gutxi hil den Louise Glück amerikarra eta Iparraldeko Txomin Heguy;  Txomin Heguy hazpandarraren Lur ilaunduan lorea olerki-liburua mintzagai izan genuen Nafar Ateneoan, bera eta Maiatz argitaletxeko Lucien Etxezaharreta bertan egon zirelarik, eta haren poema batek hala dio: 

'Ez dezagun eman amore; 

etengabe lur ilaunduan dauden loreak 

urezta ditzagun!'  

Badakizue poesia nork bere modura eta bere eskarmentuaren arabera interpretatzeko eta ulertzeko modukoa dela. Hori horrela, nik sinetsi nahi dut, besteak beste, poesia taldeari berari buruz ari zaigula mintzatzen, eta lur ilaunduan gure taldea lore xingle eta xume bat bezalakoa badarik ere, ureztatu eta zaindu behar dela, ongarria jo behar da inguruan lur ilaundua emankor bihurtzeko. 

 

Hemendik aitzina

Hasieran nioen gisara, ez omen dira garai onak lirikarako, baina guk argi poetiko bat piztu egin dugu iluntasunean; eta gure asmoa da iluntasuna urratzen jarraitzea. Hori horrela, ikasturte honetarako plana zehaztu dugu irailean egin ohi dugun gisan, ikasturte honen lehen bileran; bertan atera ziren izenak, honako hauek izan ziren: Bertold Brecht, Harkaitz Cano, Itziar Uharte, Maite Lopez Las Heras, Ernest Hemingway  

Bertold Brecht-en gaineko saioa egin berri dugu eta sekulako pagotxa izan dugu Munduko Poesia Kaierak bilduman ateratako Bertold Brechten poemak euskaratu dituen itzultzailea bera, Irati Majuelo, gurekin egon zelako Nafar Ateneoan... Hori benetan, sekulako zortea da gure txikian, horrelako itzultzaile gazte bat izatea, alemanieratik euskarara egindako itzulpenaz mintzatzeko eta, bidenabar,  poesiaren itzulpenaz ere mintzatzeko parada izatea saio gogoangarri batean.  

Bestalde, ikasturte honetarako programatuta dago saio bat Ernest Hemingway Nobel saridunaren poesiaz. Izan ere, aurten bete dira ehun urte Iruñera estreinakoz etorri zela eta narratzaile ona ez ezik poeta ere bazen, bere poesia ezezaguna izanagatik. Duela ehun urte etorri zenean Hemingway kazetari gazte bat zen, 24 urtekoa,  artean ezezaguna, baina ordurako ibilia zen Lehen Mundu Gerran Italiaren eta Austriaren arteko frontean, anbulantzia gidari, eta bere poemek adierazten dute ez zela burugabeko mozkor ergel bat, erakusten diguten irudi interesatua eta manipulatuaren kontrara, berak idatzi zituen poemek bestelako Hemingway bat erakusten digute: 

Armada guztiak berdinak dira 

Publizitatea ospea da 

Artilleriak betiko zarata zaharra du sortzen

Adorea, mutilei egozten zaien ezaugarria 

Soldadu zahar guztiek begi abailduak dituzte 

Borrokalari zahar guztiek 

betiko gezur zaharrak dituzte entzuten 

Gorpuak euliz estaliak beti 

Parisen idatzi zuen poema hori, 1922an, Euskal Herrira etorri aitzin, gaur egun esango genuke poema antimilitarista zela... Iruñean eta Iratin ibili zen Ernest gazteak ez du zerikusirik erakutsi ohi diguten Hemingway estereotipatuarekin 

Eta beste izen batzuk baditugu: Txomin Peillen, Anjel Erro, Bernard Manciet, Castillo Suarez, Beatriz Chivite, Hedoi Etxarte, Angulemako Margarita, Liman Boisha poeta sahararra, eta Palestinako poesia ere jorratu nahi dugu 

Azken eleak

Duela bost urte, 2018ko azaroan Nafarroko Irakurle taldeen lehen biltzarra ospatu zen hemen, Nafarroako Liburutegian; irakurle, liburuzain, dinamizatzaile  eta idazleak izan ginen bertan, hirurogei lagun osotara, ahobizi eta belarriprest.

Mahai-inguruan Jose Angel Irigarayk liburuaren eta irakurlearen arteko zubigintza, bitartekarien garrantzia azpimarratu zuen, alegia irakurle taldeen dinamizatzaile, edo koordinatzaile edo arduradun, nahi duzun bezala deituta.  “Ausartu, sartu eta sortu” egin zuen aldarri auriztarrak.

Jon Atxaga irakasle eta dinamizatzailek eskatu zien bertan zeuden arduradun politikoei liburu sareko liburu-sortak berritzeko, handitzeko eta liburu atera-berriak erosteko. 

Fertxu Izquierdok kontatu zigunez, Atxagaren eta Sarriren poemak irakurtzen hasi zenean, mundu oso bat zabaldu zitzaiola. 

Artean ez zegoen poesia-irakurle talderik.  Gaur egun badago poesia talde egonkor bat, Joxemiel Bidador zenaren izena daramana. Taldea izanik ere, taldea irekia da, eta Nafar Ateneoan bitzen garen arren (Barañain etorbidea, 10. 1.) Nafar Ateneoko kide ez denak ere ateak zabalik ditu. Beti ikasten da saio hauetan... Zer irakurri dugun, liburuak elkarri gomendatu, elkarri utzi, zer idatzi dugun, elkarri pasatu, Beti esaten da  norbait zuk idatzitakoa irakurri duena izatea oso garrantzitsua dela hasi-berrientzat... Bada, ez bakarrik hasi-berrientzat.

Jose Angel Irigarayren Fertxu Izquierdoren hitzak nire eginda: “Ausartu, sartu eta sortu; mundu oso bat duzu zain.”

Azken alea 

Amaitzeko, Gazako egoera larria dela bide, Irakurle Taldeen Biltzar honetako ene hitzaldian tarte berezi bat egin nahi dut  poeta palestinar bi aipatzeko: Hiba Abu Nada eta Marwuan Makhoul, blog honen aurreko postean azaltzen direnak.

Piriniotako V. mikroipuin lehiaketa

Iragan den ostiralean, Piriniotako V. mikroipuin lehiaketaren sari-emate ekitaldia ospatu genuen.  Helduen kategoriari lotuko natzaio azpimarratzearren kategoria honetan maila handiko ipuinak aurkeztu direla, iaz baino gehiago eta sei-zazpi ipuin zinez on-onak.

Lehen saria egokitu zaio Petrus ezinenez ezkutatzen zen Erronkariko Oihane Garmendiari, Bete eta Hutsune ipuinari esker: gai unibertsala izanagatik bertako egoerara egokitzen asmatu du ipuin originala lortuta. Ehun hitzeko mikroipuina idatzi du Oihanek, baina arazorik gabe irakur daitekeena, batez ere puntuazioaren erabilpena aratz eta argia baliatu duelarik.

Iazko edizioan lehen saria irabazi zuenak, Bizkaiko nafartarra den Patxi Gaztelumendik, aurtengo bigarren saria eskuratu du Harpeako altxorra ipuinari esker. Euskal literaturaren erreferenteak baliatu eta artez josi ditu, ipuina pisutsu bihurtu gaberik ere; hori horrela, guretzat hain ezaguna den toki bati literatur maila erantsi dio, bertako eleak eta kokaguneak baliaturik.

Mila kilo bana zorion guztiei

   

Hitzen hasperenak olerki liburuaren haritik

 

Durangoko Azokaren Ahotsenean eta Hitzen hasperenak olerki liburuaren kari, literatur solasaldia izan dut Sabin Oregirekin. Izan ere, Pandemiak ezarritako itxialdiaren alde positibo bat, positiborik bada, denbora gelditu egin zela izan zen, egunerokotasunaren etenaldi horrek sormenari leiho bat zabaldu ziolarik. Sormena zerbait berri egiteko, olerki  berriak idazteko eta jasota geldi daitezen denbora geldirik zelarik. Agian ez legoke gaizki egitea ikerlan bat, jakiteko ze-nolako ekoizpen oparoa eman den euskal liburu eta disko-gintzan pandemiaren ondorioz eta ondoren; horra hor, unibertsitateko ikasle bihoztoi batentzako proposamena.

 

Baitezpadako itxialdian taxututako olerkiak dira Hitzen hasperenak bildutakoak, haatik bizi-biziak, bizitza bezalako testu anitzak eta askotarikoak. Eta bizitzan bertan bezala, badira hasperenak sortzen dituzten egoerak eta bizipenak, eta horixek ditut liburu honetan bildu. Irakurleak, beraz, olerki hauetan arrosak eta arantzak aurkituko ditu, itxuraz arrosa gehiago arantza baino, baina bata eta bestea lotuta doaz uztarri berean, ez baitago arantzarik gabeko arrosarik, arantzak eta arrosak txanpon beraren bi aurpegiak direlarik.

 

Bizipenak aurkituko ditu, beraz, irakurle begi-zoliak, eta poemen osagarri, Maite Ramos Fernandezek egindako irudi bereziak, akuarela eta tintaz egindako irudi bereziak.

 

Maiatz argitaletxeko Lucien Etxezaharretaren proposamen bati jarraiki egindako irudiak dira eta, batzuk lehendik idatzitako olerkiei begira eginak dira; beste irudi batzuk, aldiz, ez zetozen bat  eta, hori horrela, poemak a posteriori idatzi behar izan ziren irudiaren haritik; erronka polita olerkariarentzat...

 

Hitzen hasperenak edo hitzen suspirioak; izan ere, poesiak horretarako balio du, alegia, hitzak hartu, harilkatu, jolastu eta bertzenaz esaten ezin direnak adierazi.

Su hatsa Senpereko Mediatekan

 Nehor ez omen da profeta bere sorterrian, horixe dio erranairuak, baina oraingo honetan bederen, Auxtin Zamora senpertarrak merezitako omenaldia eta begirunea jaso du Senperen bertan, Su Hatsa izeneko erakusketa bertan ikusgai delarik. 

Aluminio urtuaz egindako irudien bilduma ikusgarria estrainekoz ikusteko parada izan genuen bertaratu ginenok. Erran gabe doa, lagun zaharrak berriz elkartzeko topaleku atsegina bihurtu zen Senpereko Mediateka eder askoa. 

  

Kurrikulua idazten

Wislawa Szymborska poeta poloniarra lantzean behin agertu ohi da kaier digital honetan. Oraingoan ere bai, haren poema bat baliatu baitut Emakumezko Idazleen Egunaren kari bart egin errezitaldian, Iruñeko Civican-en ospatutakoan Nafar Ateneoaren ekimenez. 

KURRIKULUA IDAZTEN

Zer egin behar da?

Eskabide bat aurkeztu

eta kurrikulua erantsi.

 

Bizitza luzea izan ala ez,

kurrikulua laburra izan behar da.

 

Zehatza izatea eta datuak aukeratzea eskatzen da

paisaiak helbide bihurtzea

eta oroitzapen lausoak, data zehatzak.

 

Amodio guztien berri ematea ez, nahikoa ezkontidearena.

Seme-alabak: soilik jaio direnak.

 

Inportantea da nork ezagutzen zaituen, ez nor ezagutzen duzun

zuk.

Bidaiak, soilik atzerrira egindakoak.

Militantzia zertan bai, baina ez zergatik.

Dominak, merituak aipatu gabe.

 

Idatz ezazu zeuren buruarekin inoiz hitz egin izan

ez bazenu bezala

zu eta zeure buruaren artean beharrezko tartea utzi

izan bazenu bezala.

 

Utzi zuritan txakur, katu eta txoriak,

oroitzapenez betetako huskeriak, lagunak eta ametsak.

 

Prezioa garrantzitsua da, ez balioa.

Titulua interesekoa da, ez edukia.

Zapata-zenbakia, ez nora doan

nor suposatzen da zarena.

Erantsi argazkia belarria agerian utzita:

itxura kontuan hartzekoa da, ez belarriak entzuten duena.

Zer entzuten du?

Papera txikitzeko makinen zarata

Hemingway Iratin barna izeneko argitalpenaren aurkezpena

   

    Zenbat eta handiago idazle baten itzala edo ospea, hainbat eta zailagoa da zerbait berri esatea, topikoetatik harago. Horixe gertatzen zait Ernest Hemingwayrekin. Ernest Hemingway gizon poliedrikoa zen. Hemingway Nobel saridunaren gaineko irudi bat erakutsi zaigu, Ernest zaharra sanferminetan eta, zertan uka, total eginda edo, aezkeraz erraten den gisan,  morkor arreilduik. Baina hori ukatu gaberik ere, ikuspegi interesatua da guztiz. Aldizkariaren aitzin solasean adierazi dudan bezala, manipulatua eta estereotipatua: lehen, Frankismoaren irudi folkloristara; orain, interes merkantilista hutsetara lerratua.

    Sanferminetan toreatzailez inguratutako Hemingway hori behin eta berriz erakusten digute… Ez digute erakusten gazte garaiko Ernest Hemingway ,artean kazetari ezezaguna, txapela beltza buruan, eta Irati uhaldean laketua, arrantza profitatzen; hogeita bost urteko gaztea zen, bibote beltz sarrikoa, ez du zerikusirik erakusten diguten bizar-zuriko gizon zaharrarekin. Interes-gunea Hemingway gaztearengan finkatu dugu, zeren eta datorren uretan beteko baita Auritzera estreinakoz etorri  zen mendeurrena   

    Neure buruari galdetu diot: jakin-minez jotako kazetari gazte horrek izanen zuen Hermilio Olorizen berririk? Ostatu hartu zuen hoteletik hurbil dago haren etxea… Eta Larreko ezagutuko zuen? Larrekok Iruñean Pio Barojaren ikaskidea izan zen, eta Hemingwayk Baroja miresten zuen zeren  hil zorian zelarik bisita egin zion Beran. Historiagilea ez izaki, sormenari leiho bat zabaldu egin diot; historiagile bihoztoiak badu zer ikerturik.

    Aldizkarian jasotako testuak Edorta Jimenezek, Iñaki Sagarnak eta hirurok idatziak dira eta anitz uztailean Kultur Etxean egon zen erakusketaren laginak dira. Txalogarria da Auritzeko Udalak izan duen ekimena erakusketa horren lorratz ederra geldi dadin auriztar guztion eskuetan daukazuen aldizkari honen bitartez, Garraldako Jose Etxegoeienek aukeratutako  argazkiekin apailatua.

    Orobat, Auritzeko feriak izanik, Hemigwayren garaikide zen Enrike Zubiri Manezaundiren istorio kostunbrista bat erantsi diogu aldizkariari, duela mende bateko gure hizkuntzaren lagin ederra. Hizkuntzaren haritik, azpimarratu nahi dut testu guztiak euskaraz sortuak izan direla eta gaztelaniari ekarriak, eta ez alderantziz, anitzetan gertatu bezala.

    Ezin ahaztu, Irati Irratiko lagunek emandako laguntza eta Garraldako ikasle eta irakasleek egindako grabazioak, Ernest Hemingwayren testu-zati adierazgarriak, QR kode baten bidez atzigarri; auzolan —edo artelan— baten emaitza da eskuartean duzuen aldizkari hau; ez dadila izan ezeren amaiera, ezpada Hemingwayk Iratin barna egindakoen, bizitutakoen, abiapuntua.

Auritzeko alkate Joxepe Irigarayrekin

Zuihitsua liburuaren aurkezpena Larraldean

 

Pandemiak ezarritako itxialdiaren alde positibo bat, positiborik bada, denbora gelditu zela izan zen, sormenari leiho bat zabaldu ziolarik. Munduaren akabera badator, betor, baina idatzita behintzat gera dadila, mundua bukatu aitzin, Zuihitsua.

 

Euskal letretan ez dago tradizio oparo eta itxia saiakerei dagokienez eta horra hor, enetzat, abantaila bat, euskaraz saiakerak idazteko potentzialtasuna handia baita. Izan ere, den-dena izan daiteke saiakera, alor emankor eta zabala. Saiakera, berez, saiatzea da, saio bat egitea.  Gainera, saiakera  egiteak aldez aurretik ez zenekizkien gauzak idaztera eramaten zaitu, idatzi aitzin lotu gabe zenituen ideiak uztarturik gelditzen dira, idatzi baiko sortzen delarik. Hori horrela, idazteak ideiak garatzen laguntzen  du, ez da komunikazio-tresna soila eta hutsa; idazketak ideia berriak sortzen laguntzen dio idazleari, lerroak idatzi arau agerian gelditzen direnak, idazkerak berak ekoitziak, idazlumak berak sortuak neurri batean

 

Bitxia da japonieraz Zuihitsua hitzak esanahia ildo horretatik doala, eta horregatik Idazlumari jarraiki du azpititulu saiakera honek, eta zin-zinez esan nezake zein idazlumarekin idatzi nuen atal bakoitza, testu-prozesadorearen arriskuez jabeturik, lehenik eskuz izkiriatu bainituen liburu honen atalak oro, eta gero, ordenagailura eraman nituelako

 

Baiki eta eiki: Zuihitsua  entsegua da, saiakera, idazlumari jarraiki sortutako ideia bilduma. Saiakera gutxi idatzi da euskaraz, gutxi irakurtzen omen da, eta are gutxiago saltzen da... Hori horrela bada, biziki eskertu behar zaio DAKIT argitaraldiari saiakerak, besteak beste, argitaratzeko ausardia eta erabakimena.

Aurkezpenaren ondoren, haiku atelierrean parte hartu dugunok

Rodolfo Walsh-en aipu bat

Koronabirusaren ondoriozko berrogeialdia, aspaldi erosita eta oraindik irakurri gabeko liburuei ekiteko denboraldi egokia. Horietako bat, Rodolfo Walsh argentinarraren Operación Masacre, iaz berrargitaratutako klasiko bat

"Intelektualaren esparrua, definizioz, kontzientzia da. Intelektual batek ez badu ulertzen zer gertatzen den bere garaian eta bere herrian, intelektual hori kontresan hutsa da -begien bistako kontraesana, kontraesan bizia-. Eta intelektual batek, ulertuta ere, ez badu deusik egiten, intelektual horrek ez du lantuaren antologian lekurik izanen, ezta bere herriaren historia bizian ere."

Rodolfo Walsh, 1968ko Maiatzaren Lehenean 

Haibuna 俳文

Haibuna 俳文

Matsuo Bashōk erabili zuen estrainekoz "haibun" hitza XVII. mendean; 1690ean Kyorai ikasleari idatzitako eskutitz batean agertzen delarik. Bashō izan zen lehen haibun egilea, berak idatzi baitzituen haibun batzuk egindako bidaietan, ospetsuena, Oku no Hosomichi.

Haibun tradizionalak leku baten, pertsona baten edo objektu baten deskripzio laburra izaten zuen, edo bidaia baten egunerokoa, edo poetaren bizitzaren beste gertakari batzuk.

Haibunak idatzi zituzten, besteak beste, Yosa Buson, Kobayashi Issa eta Masaoka Shiki haikugile ospetsuek.

Haibunaren ezaugarriak

Normalean, haibun batek prosazko paragrafo bat (edo gutxi batzuk) izaten d(it)u, eta haiku bat (edo gutxi batzuk gehiago)

Haibuna testu labur bat da —ezen ez motza— prosa eta poesia uztartzen dituena, beti ere Japoniako estetikaren ikuspuntutik. Prosazko zatia ez da oso luzea izan behar, eta 300 hitzetatik ez pasatzea aholkatzen da.

Hortaz, testu narratiboarekin batera estetika japoniarreko poema bat behintzat agertuko da, haiku bat (edo gehiago) normalean, baina baita senryu, zappai, edo tanka bat.

Prosaz hasten da haibuna —prosa poetikoa izanik ere— eta hari narratiboaren maila gorenean haikua agertzen zaigu, hasierako zati narratiboaren etena, bat-bateko agerpen poetikoa, bukaerako haikua.

Haibuna, beraz, genero poetiko diskurtsiboa dugu, non prosa poetikoa eta haikua, biak, batera agertzen zaizkigun; prosa poetikoaren gailurrean haikua agertzea izaten da eskemarik errepikatuena, bakarra ez den arren.

Haibun batean egoera bat deskribatzen da, edo une berezi bat, era zehatz batez kontatua... edo izan daiteke amets baten fikziozko kontakizuna. Haiku osagarriak, prosazko testuarekin uztartuak, prosazko zatiarekin lotura zuzena ala zeharkakoa izan dezake, eta haikua biribiltzeko edo prosaz kontatutakoa argitzeko idatzi ohi da, baina ez errepikatzeko jadanik prosaz adierazitakoa; izan ere, haikuan prosan jadanik esandakoa errepikatzea sahiestu egin behar da.

Haibun batean bidaia baten berri eman ohi da, baina bidaia hori fisikoa ez ezik buruan sortua ere izan daiteke, eta ez da deskribapen hutsa izatera mugatzen, bidaian sortutako sentimenduek eta emozioek ere garrantzi handia dutelarik.

Hori horrela, iraganeko oroitzapenak izanagatik, askoz eraginkorragoa da orainaldian eta lehen pertsonan idaztea, eraginkortasun komunikatiboa handiagoa izate aldera. Orainaldia baliaturik, irakuleak egilearekin batera bidaia horiek, bizipen horiek, partekatzen ditu, orain eta hemen gertatzen ari direlako sentsazioa komunikatzeko.

Haibun bat idazteko orduan —haikuan bezala— less is more edo gutxiago gehiago da urrezko arau kontuan hartu behar da; ez da, beraz, luzamendutan ibili beharrik, ez perifrasi luzeetan galdu beharrik: proza zorrotza baliatu behar du idazleak —ez motza, bai laburra—.

Bukatzeko, prosaren osagarri den haikua bukaeran agertu ohi bada ere, egilearen esku dago jartzea bat baino gehiago —ez gehiegi— eta tartekatzea haikua(k) prosan zehar, estiloak estilo.

Egia da, bestalde, ingelesezko Contemporary Haibun aldizkariaren azterketa labur bat eginda, aditzaren denborari erreparatuz gero, aise ikusten da kasu zenbaiteten lehen aldia agertzen zaigula (Tense-Use and Haiku-Appearence in Contemporary Haibun), bertan aldaera anitz agertzen direlarik.

Laburbiltzeko, haibun-egilea, beraz, bada narratzaile bat haikugile izan nahi duena... edo haikugile bat, narratzaile izan nahi duena... biak, segur aski.

Haibuna Japoniatik at

Haibuna Japonitik at ere zabaldu da.

Ingelesez, lehenbiziko haibuna izan zen James Merrill amerikarraren Prose of Departure, The Inner Room liburuan argitaratua (1988).

Estatu Batuetan jarraituz, ingelesezko lehenbizko haibun-lehiaketa 1996an izan zen, Lehiaketa horren ondorioz Wedge of Light eman zen argitara 1999an. Urte bat lehenago argitaratu zen ingelesezko lehen haibun-bilduma, Bruce Ross-en Journey to the Interior: American Versions of Haibun

Bruce Rossen beraren ekimenez haibun-bilduma bat atera zen 1999az geroztik American Haibun & Haiga urtekaria, gaur arte jarraitzen duena, 2003az geroztik Contemporary Haibun izenarekin bada ere; 2005az geroztik Contemporary Haibun Online ere Interneten dago.

Britainia Handian, berriz, David Cobbel-ek British Haiku Society elkartea sortu zuen, 1990ean

Frantzesez, duela urte gutxi, 2011ko otsailean, Association Francophone pour les Auteurs de Haïbun sortu zen, eta 2014an elkarte horrek berak eman zuen argitara Chemins croisés, frantsesezko haibun-antologia bat.

Gaztelaniaz abiapuntua jarri zuen Octavio Paz mexikarrak —Eikichi Hayashiyaren laguntzarekin— Bashōren Oku no Hosomichi, 1957an itzuli zuelarik.

Hojas en la Acera aldizkaria, haikuan berezitua izanik ere, haibunak argitaratu dira. Gurean, Luis Elir Luelir eta Pedro Pagés Yama lagunek haibunak idatzi dituzte, batzuk ikusgai blig honetan: http://haibun575.blogspot.com.es/, Albaceteko beste lagun batekin batera sortua.

Gaztelaniaz Ameriketan ere haibuna idazten da; Perun, adibidez, Alfonso Cisneros Cox dute.

Euskaraz, nik dakidala, ez zegoen deus... orain arte.

Eskatu gabeko poema

Eskatu gabeko poema

eskatu gabeko musua

bezalakoa da.

Baina modu horretan eskatuz gero,

ezin diezazuket ezetzik esan.

Beraz, emadazu orri txuri bat

ea betikoa adierazteko

poema berri bat

idazten dizudan.

Olerki ttipi hori Hatsaren aurtengo poesia bilduman argitaratu berri da. Iragan den igandean, olerkarien aterpe den Larralde baserrian olerkari eta olerkizaleak bildu ginen, hogeigarren urtez jarraian atera den Hatsaren poesia bilduma liburua jasotzeko eta, bidenabar, egun ederra pasatzeko!

Mugaz bi aldetako olerkariak bildu ginen, anitz eta anitzak... Izan ere, mugen gainetik, euskal poesiak batzen gaitu! Hatsa ez da hutsa, ez hutsaren hurrengoa!