Cristina Peri Rossi poeta uruguaiarraren poema bat, euskaratua

 

Gustatuko litzaidake

zuri esan ahal izatea:

Etorri nahi duzunean,

zure zain egonen naiz.

Itsasontziak horrelakoak dira

horrelakoak dira nasak

eta bidaiariak.

Zin degizut

gustatuko litzaidake

zuri esan ahal izatea:

Abiatu ginen ontzia

gure zain egonen da

iraganeko egunak

sekula iragan ez balira bezala

ibili ginen kaleak

toki berean daude

plazak

iturriak

zuhaitzak

asmamenaren gauzak

oroitzapenaren gauzak

oroiminaren gauzak.

Gustatuko litzaidake zuri esan ahal izatea:

Gaur goizean euria ari du,

zure zain egonen naiz

sekula ezer gertatu ez balitz bezala

Pinochetek Casa de la Monedari eraso egin ez balio bezala

soilik duela ordu erdi bat joan bazina bezala

tabako erostera.

Gustatuko litzaidake zuri esan ahal izatea:

Bizitza izugarri garestitu da

baina ilunabarrak arrosa kolorekoak dira oraino

badira uso izan nahi duten neskatoak

baina eskolara joan beharra dute

zure dohaina esnatzean duten usoak

zure dohain lokartua

sei urtez

nire gisara

udako gau batez lokartuta ikusi zutenak baino

ezagutzen ez dutenak

Baina segur aski horrexek

hain zuzen ere eragozten dit zuri esatea:

Etorri nahi duzunean,

zure zain egonen naiz.

eta segur aski

sei urtez gauero zu lokartuta ikusi izanak eragozten dizu

banku hutsera itzultzea

etxe abandonatura

itsasontzi hondoratura.

Ilun dakizun arren

udako eta neguko gauetan

zure zain egonen naizela

munduko gauza guztiak

iraganak balira bezala guretzat betiko.

Bertze itsasoaren itzalpean

 

Joan Margarit-en Bertze itsasoaren itzala poema-liburuaren azken poema euskaratzen Olaldean bukatu nuen, 2018ko udaberrian. Negu gorri luzeari udaberria ari zitzaion gailentzen, Olaldean bertan astebete lehenago elurra ikusia nuen arren. Ama zenaren baserriaren ondoko gereziondoa loretan zen, eta leihotik argia sartzen zen artean. Baserriko ordenagailuko zaharraren aurrean eserita, fitxategiaren segurtasun kopia bat egin eta USB batean gorde nuen, zer gerta ere.

Denbora-tarte bat pasatu eta gero, Donibane Lohitzunen, Margarit-en poemak zuzentzen bukatu dudala uste dut. Uste dut hori izan zen galbidea. Zinez sekula ez da zuzentzen bukatzen, are gutxiago olerki baten itzulpena, eta hamaika berridazketa eginda ere beti egonen da zalantzaren itzala bertsolerro baten atzean kukuka, hitzen doinua eta soinua, hitzen hurrenkera baten inguruan, menpeko perspaus baten atzeko koma horretaz... harik eta bukatutzat eman behar den arte.

Peri Rossi poeta uruguiarrak dioenez, idaztea sedukzio prozesu bat da, eta itzulpena, maitasun prozesu bat. Ene kasuan, gaixoaldi luze baten ondorioz hasi nintzen tajuz itzultzen maite nituen olerkariak, gaixoaldi luze bat, ikastaldi luze bat dioen esaera zaharra berrinterpretatuz edo. IdeaVilariño, Wislawa Zsymborska... “Bakarrik emakumezko poeten lanak itzultzen dituzu, ala?” ihardetsi zidan lagun batek... Bada ez. Joan Margariten poemek aspaldi harrapatu ninduten. Miserikordia etxea liburuari esker ezagutu nuen eta, Bartzelonara joan nintzen batean, euskarari ekarritako poema-liburu horretako lekuak bisitatzen ibili nintzen, poemak estakuru.

Orain Bertze itsasoaren itzalak liburuan agertzen diren olerki hauek, Joan Margarit-ek berak hautatuak, euskaratzen bukatu egin ditut, eta gaizki sentitzen naizela aitortu behar. Badakit sentsazio hori egun anitzen lanaren ondorioa dela, mozkorraldia baten biharamunaren antzera, horror vacui edo hutsari beldurra izatearen ondorioz.

Donibane Lohitzunen, Kantauri aitzinean nuelarik, Mediterraneo ez den bertze itsasoaren itzala aurkitu egin nuen. Han pausatu nintzen geldi-geldi eta testu hau idatzi nuen. Eta eguzkiraren argia desagertu ahala, fitxategi hau itxi eta pantailaren goiko eskuin izkinara jo nuen: shut down.

Bertze itsasoaren itzala bilduma osatzen duten poemak 

Maiatz aldizkarian argitaratu dira.

Siria gaur

 

Tximeleta txuri bat, bat eta bakarra
kiratsaren eta haize pozoituaren
lainoen gainetik hegaka.

Ilgoraren argitan sortutako
musuaren ezpainak
erre ziren
eta haiekin batera
ilbetea ikusteko itxaropena;
iheska doan jendea
ikatz bihurturiko eskuez eta hildakoez negarka;
tximeleta bat bakarrik onik eta osorik
etengabeko doilorkeriaren
eta aire hilgarriaren gainetik hegaka.

Ostiraleko bozkarioa,
masaileko biloa,
hamabost urtekoen pubisa,
isilpeko laztanak,
poetek kantatzen zuten guztia
orain txingar gorria da, begirik gabeko begi-zuloa,
ile harrotuen urakana,
hatz moztuko eraztuna,
korroan dantzatzen ziren neskatoen zapata puskatuen antzera,
usain txarreko kearen eta hautsaren azpiko hondamendia,
eguzki hilgarria eta sekula gehiagorik ez itzal freskagarririk,
ez gaur izartsurik,
ez egunsetiak bustiriko larrerik:
bakarrik onik eta ongi dagoen tximeleta horren hegoak,
bakarrik salbazio hori hainbeste hezur odoletan,
bakarrik hegaldi hori eta ez
lurraren hostoak Arkara zeramatzan usoarena,
baizik eta uso bakan eta bakar baten tximeletarena,
guztia kiskaltzen duen hats horretatik,
batek badaki nola,
iheka doan tximeleta,
guztia eraisten duen zatikatze-bonbatik,
gorputz-atalak erauzitako gizonarengandik eta emakumearengandik,
galipot-usaina darion maitalearen gorputik,
Infernuaren sakonetik oihuka dabilen
lotsaizun gorri eta hutsetik
iheska doan tximeleta.

Gerraren aurkako hitzak izeneko ekimenean sortu zenetik parte hartu ohi dut, urtez urte eta liburuz liburu.  Nafarroako I. liburu azokaren abaroan Gaztelu plazan aurkeztu zen atzo  2018-2019 urteetan egindako ekitaldien testu bilduma non, besteak beste, Daniel Vidart uruguaiarraren olerki eder hau argitaratua agertzen den.

Edmundo Gómez Mango, lehen urteurrena (1940-2019)

                               

Duela urtebete, gaurko egunez, Parisen hila. Uruguaiko irakasle, psikoanalista eta itzultzailea. Diktadura garaian erbestean egon zen, Parisen, eta bertan psikoanalista ospetsua bihurtu zen, psikiatria, giza eskubide eta literaturan aditua zelarik. Hainbat aldizkaritako kolaboratzailea, besteak beste, BRECHA-koa

Irakasle aritu zen zen IPAn, Instituto de Profesores Artigas-en eta bere ikasle izandako batek horrela gogoratzen du: “Beste Uruguai bat zen, ez gaurkoa, literaturan, gure irakasle-praktikan eta gure intelektual-jardueran konfiantza eta indar gehiago geneukan gaur baino; Edmundo, gu baino pixka bat zaharragoa baina ez askoz zaharragoa, indar horren iturria zen guretzat.”

Uruguaiko diktadura garaian, Edmundo Gómezek, beste anitzek egin zuten eran, erbesterako bidea hartu behar izan zuen, noiz eta 1976an,  nora eta Pariserat. Bertan Psikoanalisten Frantziako Elkarteko burua izan zen, baina ez zuen ahantzi ez Uruguai, ez literatura. Hartara, Juan Gelman-en inguruko liburu bat idatzi zuen, Sobre la poesía de Juan Gelman: el llamado de los desaparecidos, Juan Gelmanen poesiaz: desagertuen deia. (Calicanto argitaletxea, 2014)

J B Pontalis psikoanalistarekin batera, 2012an idatzi zuen Freud con los escritores (Buenos Aires, Nueva Visión, 2014). Sarreran, hauxe idatzi zuen:

“Azken finean, psikoanalisiak eta literaturak ez al dute xede bera? Alegia, biek ez al dute  giza arimaren konplexutasuna islatzea, giza arimaren izaera gatazkatsua, aztoratzailea, iluna  agerian uztea helburu?”                                                                

Itzultzaile ere aritu zen, eta frantsesetik Baudelaire-ren Las flores del mal  (Ediciones de la Banda Oriental) liburu kanonikoa itzuli zuen,

Artikulugilea ere bazen, eta politikaren munduko pertsonaiez eta gaiez hainbat artikulu idatzi eta argitara eman zuen, bai Papeles de Montevideo-n, bai Uruguaiko Liburutegi Nazionalaren aldizkarian, bai Frantziako Elkarte Psikoanalitikoaren aldizkarian, bai Brecha-n. Artikulu horietan guztietan literaturatik psikoanalisirat egiten du jauzi bien arteko lengoaia komun bat aurkitu izan balu bezala; ez du behartzen literaturaren kanpoko ikuspegi batetik begiratzera, bi esparruak, psikoanalisia eta literatura hartzeko gai den lengoaia batu baten ikuspegitik baizik. Haren saiakeretan agertzen diren gaiak, honakook: atzerria, herri-mina, galera, desagerketa... Exiliatua izan zenez, berea bezalako egoeretan zeuden beste batzuk ulertzeko gauza zen; era berean, muga-mugako egoeratan zeudenak ulertzeko gai ere bazen. Izan ere, Edmundo Gómez Mangoren testuak irakurri ahala horixe da hartzen duzun sentsazioa, alegia, idatzi ahala ikasten ari zelako sentsazioa, duela hamar urte Hendaian idatzi zuen eta Zurgai aldizkarian argitaratutako artikulu batean, oso nabarmena egin zaidana. 

Agur eta ohore, Daniel Vidart

Daniel Vidart, Uruguaiko antropologo ezaguna hil berria dela eta, ozeanoz alde honetatik azken agurra eman nahian, idazki xume hau. Izan ere, nik duela hamar urte ezagutzeko ohorea izan nuen, Montevideoko Fellini jatetxean egin zuen liburu-aurkezpen batean. Ordurako urtetan sartuta egonik ere, gizon jantzia eta jakintza handikoa zela erakutsi zuen. Entzuleen artean, besteak beste, garai hartako Uruguaiko Hezkuntza ministro Simón andrea, maisu zaharraren hitzei adi, gu bezalaxe. Gizon handiek —eta ez handi-nahiek— duten xalotasun eta apaltasunaz agurtu gintuen euskaldunak ginela adierazi ziotelarik. Euskal arbasoak izateaz harro baina harrokeriarik gabe, Vidart abizenaren etimologiaz aritu zen, Lapurdiko Bidart herriaz, eta gizon apala bezain jakintsu batekin solasean ari ginela ikusi nuen. Nire xumean, euskarazko nire liburutto bat eman nion opari, eta apalategian harrotasunez gordeko zuela erran zidan. 

Uruguaiko antropologo, ikerlari, poeta eta intelektualik handienetako bat izanik, panegirikoren beharrik ez du Daniel Vidart maisuak, hor baitaude bere liburu eta bere idazkiak. Jakintsu xalo eta amultsu honi egin dakiokeen omenaldirik handiena, agian, bere idazkiak eta obrak ezagutzea eta ezagutaraztea da. Los fugitivos de la Historia  liburuaren aipuak artikulu batean baino gehiagotan baliatu dut, baina azpimarratu eta aholkatu nahi dut Vidartek berriki idatzitako artikulu mamitsu bat, Sobre la falta de pensamientoque hoy nos acoquina e identifica,   —Pentsamendu faltaz, gaur egun makaltzen eta ezaugarritzen gaituenaz— bizi garen garaiaz zer pentsaturik ematen duen artikulu mamitsua.

Izan ere  politikari neoliberalak ikusita, Ameriketan ez ezik ozeanoz alde honetan ere “buru pentsalarien falta” begi-bistakoa da, eta Rio de la Plata ibaiaren bertze aldean Macri badute, Frantziako Estatuan Macron dugu, Iparraldekoendako kalte; eta mugaz alde honetan Casado, Rivera, Esparza, Chivite eta enparauak ditugu Hegoaldekoen kalterako, hauteskunde kanpaina hauetan ageri-agerian gelditu denez behin baino gehiagotan: eskematik ateratzerik ez dakiten erdi-ipurdiko hizlariak, maila ezin eskasagoko eztabaidak, eskola-patio bateko maila politiko negargarria erakutsiz… salbuespenak salbuespen.

Daniel Vidart maisuak hizkuntza klasikoak maite zituenez gero, zilegi bekit, amaitzeko, aipu klasiko bat baliatzea haren omenez: Sit Tibi Terra Levis, edo hainbeste miresten zuen euskaraz esanda, Lurrak goxo har beza bere baitan... eta bego geure gogoan.

Noche de 12 años - 12 urteren gaua filmaren haritik

1972ko apirilaren 14ko eguerdian militarrak Montevideoko bi etxetara sartu zen, Amazonas kaleko batera eta Pérez Gomar kaleko beste batera. Amazonas kalekora tiroka sartu ziren soldaduak, Campos Hermida komisarioaren agindupean, eta atea zabaldu zien etxeko jabea, Luis Martirena kazetaria, bertan hil zuten, balaz josita; Ivette emaztea ere hil zuten, besoak jasota zituelarik. Militarrek metrailetak ez ezik metrailadore bat ere baliatu zuten eta pisu osoa goitik behera balaz josita utzi zuten. Bi aste zeramatzaten pisu hori zaintzen, eta bazekiten Movimiento de Liberación Nacional – Tumamaros gerrillarien etxe bat zela. Militarrek ez zekiten, haatik, nortzuk egonen ziren bertan, eta ez zekiten pisu horren sabaian egindako “zulo” batean gordetzen zirela Fernández Huidobro “Ñato” eta zuzendaritzako beste kide bat, David Cámpora. Balen euri-jasa horren ondorioz Fernández Huidobrok balazo bat jaso zuen, baina ez zuen zirkinik egin, ez kexarik, ez min oihurik egin, odol-hustutzen ari zen arren; horrek salbatuko zion bizia, eta soldadu bat sapaiari odola zeriola ohartu zenerako, bertan zeuden epaitegiko agintariak, soldaduak berriz tiroka hastea eragotzi zutenak.

Gero etorri ziren kartzela-urte luzeak, militarren gatibu, 12 urteren gaua filmak kontatzen dituenak. Goiko pasartea filmean ere agertzen da, nik Samuel Blixen kazetari uruguaiarrak Sendic liburuan kontatzen duenari lotu banatzaio ere.

Eszena horren gaineko ñabardurak gorabehera, 12 urteren gaua filmak merezi du.

Eta laster Durangoko Azoka izanen denez, Memorias del Calabozo liburu berrargitaratu berria erosteko profitatzen ahal du irakurle prestuak Maruricio Rosencof "Ruso"k eta Fernández Huidobro “Ñato”k  idatzitako liburua erosteko

Juana de Ibarbourouren hitzak

Juana de Ibarbourou, Uruguaiko olerkari handi(en)a, behin baino geahiagotan agertu da blog honetan bertan. Bizitzaren gorabehera anitzek kolpatua, nondik ateratzen zuen Juanak indarrik bizitzaren gogorrari aurre egiteko? Juanaren bizitza, infernuaren pare izanagatik, egitasmoz eta ideia berriez hornitzen zuen. Brenda Varzi de López lagunari idatzi zion gutun batean hauxe esaten zuen:

"Ez dago ezer osasuntsuagorik, ezer bizigarriagorik, egitasmoak sortzea baino. Bestela, geldotasunaren herdoilak eta etsipenaren garraztasunak barrenak jaten eta usteltzen dizkizu. Itxuraz, ez bururik ez hankarik ez duen edozein egitasmo hobea da besoak antxumaturik egotearen zorigaitza baino."

Diego Fischer idazlearen Al encuentro de las Tres Marías - Juana de Ibarbourou más allá del mito liburutik ateratako paragrafo bat da, eta ederki laburbiltzen du, hitz ezin ederragoekin, buruan bueltaka zebilkidana

Traizioa, manipulazioa eta delitu gehiago egiteko deia

Traizioa

2016ko maiatzean, Baionako Euskal Museoan, Maiatz-ek antolatu literatur itzulpenari buruzko saio gogoangarri hartan, Jose Mari Sentorain leitzarrak testu bat irakurri zuen. Testu hori liburu zahar bateko aitzin-solasa da, Carlos García Gualen-en Antología de la poesía lírica griega liburuan agertzen dena, blog honetan jadanik jasoa. Nik Ryookan euskaratzen traizioa egin nuen lehenbizi; orain beste traizio bat aitortzera noa: Idea Vilariño euskaratzeko traizioa.


Manipulazioa

Euskal Herriko Unibertsitateko Manu López Gasenik idatzi zuenez, bada literatur itzulpenen munduan behar bezala ulertu ez den kontzeptu bat: manipulazioa. Kontzeptu honen jatorria 1985ean argitaratutako liburu batean aurki daiteke: The Manipulation of Literature. Liburu horretan, itzulpenen ikerkuntza sortu berrian ziharduten aditu batzuk jatorrizko testuaren eta xede testuaren arteko baliokidetasunaz mintzo ziren, itzulpen literarioak alderdi deskriptibotik aztertzeko helburuz. Bertatik atera daitekeen ondorioetako bat da itzulitako testuak neurriren batean aldatzen direla sorburu testutik xede testura, irakurlearen ustezko ulermen mailara egokitzeko, edo beste zernahirako, eta aldaketa horiei eman zieten izen probokatzaile samarra “manipulazioa” izan zen.


Honek ekartzen dit gogora Nafarroako Unibertsitate Publikoko Juankar Mugartza irakasle eta lagunak behin esan zidana: berari manipulatzailea deitzea laudorioa da, eta ez kritika txar bat, lausengu bat da, eta ez hitz gorri bat. Bide batez: Juankar lagunaren Arima animalia poema liburua Durangoko Azokan aurkeztu berri da egunotan, Maiatz-en eskutik.

Nik Idea Vilariñoren poemekin ere manipulazio-lan bat egin behar izan dut euskarara ekartzeko, batez ere Uruguaiko gaztelaniazko berezitasunak, hitzak eta esapideak, euskarara ekartzeko lan nekezan; hori izan da poemok euskaratzeko tenorean erronka nagusia enetzat, Idea Vilariñoren olerkien manipulazioa alegia. Maiatz aldizkarian dituzue Uruguaiko olerkari handi horren hogeita hamar olerki euskaraturik.

Delitu gehiago egiteko deia

Eduardo Gil Berak Friedrich Hölderlin-en Hyperion liburua euskaratu zuenean, aitzin-solasean, adierazten zuen "deusek ez zuela hainbat kalte egiten euskal irakurlearen arimarako nola poeta handi batzuen itzulpenen ausentziak". Idea Vilariño poeta handi horietako bat da. Gaztelaniatik euskarara ekarritako literatur lanak anitzak dira, baina gehien-gehienak Espainiako gaztelaniatik izan dira ekarriak, ozeanoz beste aldean dauden olerkari eta idazle asko ahaztuta.


Nik dakidala behintzat, Idea Vilariño izan da Uruguaiko lehen emakume olerkaria euskarara ekarria... baina hor daude zain, beste emakume poeta batzuk, Uruguain bertan, Delmira Agustini eta Juana de Ibarbourou, edota Idearen garaikideak ziren Ida Vitale edota Amanda Berenguer... Eta gizonezkoen artean, nik maite dudan Liber Falco euskarara ekartzeko inor animatuko al da?

Uruguai egunotan: laizismoa, katolizismoa eta masoneria

Laizismoa

Uruguai herrialde laikoa denez gero, egunotan han ez dituzte Gabonak edota Gabon Gaua ospatu, Familiaren Eguna baizik; Aste Santua ere ez, Turismoaren Astea baizik. Estatuaren sekularizazioak erro sendoak ditu, eta XX. mendearen hasieratik Eliza Katolikoak ez ditu festak inposatzen.

Elizaren eta Estatuaren arteko bereizketa, batez ere, José Batlle y Ordóñez presidente koloradoari esker (1903-1907 eta 1911-1915 tarteetan) finkatu zen. Batlle y Ordóñez presidenteak gorabehera handiak izan zituen Eliza Katolikoarekin. Izan ere, heziketa katolikoa jaso arren, Errepublikako presidenteak adibide ezin hobea eman zuen garai haietan eta ezkondu gabe bizi izan zen emaztearekin —“bekatuan”, Elizaren begietan—, eta neurri asko jarri zuen abian, harik eta 1917an Elizaren eta Estatuaren arteko bereizketa gauzatu zen arte. Horretan bederen, mende bat aurreratuago dago Uruguai Estatu Espainola baino!

Orain, Montevideon, uda hasiera epela; epela baino, beroa —29 graduko tenperatura idazten ari naizen une honetan—. Eta Euskal Herrian, aidiz, gabon ospela, oro behe laino trinko batek estalia. Han ikasturtearen amaiera, kaleak jendez lepo, uruguaiarrak matea eskutan dabiltzalarik Montevideoko itsas-ondoko ibilbide luzean barna; edo aulki tolesgarri bat hartu eta hondartzan eseri itsasoa ez den itsasoari begira egoteko... ala erosketak egiteko profitatu, nola ez!

Pocitos, Montevideo

Familiaren Eguneko bazkarian haragi errea ezin da falta —“asadito!”—, eta batata goxoarekin bada, askoz hobe; eta Italiatik hartutako pannettone hartzeko ohitura edo Espainiatik, turroia hartzekoa. Edateko, guztiz gomendagarria den “medio y medio”, edari gasdun bat, xanpainaren antzekoa, ardo gozo txinpartadunaren eta ardo txuri lehorraren nahasketa goxoa; nik Roldos jatetxean bertan dastatzeko aukera izan nuen, Mercado del Puerto mitikoan bertan.

Ni hor egon nintzenean, 2009an, abortatzeko eskubidea zen eztabaidagaietako bat, eta baita sexu bereko kideen arteko ezkontzak; baina Uruguain ez dago eztabaida traumatiko askorik, gaiak oso delikatuak izanagatik.

Katolizismoa

Uruguai beti izan da laikoa, ondoko herrialdeak ez bezalakoa, eta Elizaren eta Estatuaren arteko bereizketa argi eta garbia da, aspaldikoa izateaz gainera. Horregatik XX. mendearen hasiera-hasieratik, Uruguain presidenteek ez dute Bibliaren aurrean zin egiten, ez dago gurutzerik ospitale edo eskola edota institutu publikoetan; Uruguaiko Indar Armatuetan ez dago kapilau militarrik, Elizaren bidezko ezkontzak ez dira onartzen eta Eliza Katolikoaren eragina txikiagoa da Argentinan baino, adibide bat aipatzeagatik.

Eliza Katolikoak parte hartu zuen sexu bereko pertsonen arteko ezkontza ahalbideratzen duten ezkontzaren gaineko eztaidan, baina haren jarrerak ez zuen oihartzun handirik izan, ez gizartean, oro har, ez Alderdi Nazionalean —Eliza Katolikotik gertuen dagoen alderdia izanik ere—. Abortatzeko eskubideari dagokionez, Eliza Katolikoak dei egin zuen “bizitza errespetatzeko”, baina ez zuen
berebiziko garrantzirik izan eztabaidan.

Maldonadoko eliza nagusian egindako argazkia 

Masoneria

Uruguain Masoneriak berebiziko indarra dauka. Masonería Alderdi Koloradoarekin lotuta egon da, boterean urte gehien eman duen alderdiarekin, baina masoneriaren eragina alderdi guztietara eta gizartearen arlo guztietara hedatzen da; Tabaré Vázquez bera, oraingo presidentea, masoia omen da...

Azkenik - Idea Vilariñoren poema bat

Ukabilkada bat eman nuen
bi
horman.
Une batez ezin izan nuen arnasarik hartu.
Birao bat esan nuen.
beste birao bat.
Eta azkenik, mututu nintzen
eta azkenik mugitu gabe gelditu nintzen marko batean agondurik
bizitzen saiatzen
arnasa hartzen saiatzen
eta neure buruari esan nion
azkenik
ene jainkoa
gertatu egin da
azkenik
gaur
hilak 19
hirurogeita hamarreko uztailean.

1979ko uztailaren 19an idatzia, Nikaraguari eskainia

Atzo Fronte Sandinistaren garaipenaren urteurrena izan zenez, Idea Vilariño olerkari uruguaiarraren poema bat euskaratzea bururatu zait. Ez da lehendabiziko aldia Nikaragua agertzen dela blog honetan bertan, ezta Idea Vilariño olerkaria ere... Azkenik ez da azkena izanen, segurki

Poemak Minde-rentzat

Euskal presoen eskubideen alde lan egiten duten abokatuen eta eragileen aurkako azken polizia operaziooaren ondorioz hiru lagun daude oraindik kartzelan. Ez ditut bidegabeki espetxeratutako lagun horiek ezagutzen, eta horietako bati buruzko erreferentzia bakarra dut: El Filtro liburua, orain dela sei urte Jon Mindegiagak idatzia.

Urte horretan bertan Uruguain egoteko aukera izan nuen, eta liburuan aipatzen diren protagonistetako batzuk eta lekuak, El Filtro izeneko ospitalea bera, bertatik bertara ezagutu nituen.

Bitxia izan zen gerora Jon Mindegiaren liburua irakurtzea, 90. hamarkadaren hasieran gertatua, PSOEren garaian, euskal errefuxiatuen eta Uruguaiko herriaren aurkako errepresioaren kronika bizia, ahanzturaren kontrakoa.

Urte anitz igaro badira ere, edonork izan dezake gertatutakoaren berri Jon Mindegiaren liburuari esker. Urte honen hasieran Guardia Zibilen erakustaldi errepresiboarekin batera burura etorri zait Idea Vilariño poeta uruguaiarraren Zergatik poema:

Zergatik
oraindik
berriz ere
itzuli den min zahar hori
bihotza zartatzen didana
bitan erdibitzen nauena
saminez betetzen nauena.
Zergatik
gaur
oraino.

Ez da oso ezaguna emakume honen poesia hemen, baina Juana de Ibarbourou-rekin batera  Idea Vilariño XX. mendeko Uruguaiko poetarik handienetakoa dugu, eta olerki horrek ederki islatzen du askok sentitu duguna ikustean goardia zibil armatuak euskal herritarrak berriz ere eramaten, urte hasierako beste sarekada mediatiko honetan.

Bilboko kaleetara, eta Donostiakoetara, eta Iruñekoetara, eta gure herrietakora atera eta aterako gara presoen eskubideen alde, dispertsioaren aurka, eta giza eskubideen aldeko gure atxikimendua bizkortzeko une heldu da. Izan ere, Idea Vilariñoren beste poema batek hauxe diosku:

Norbera bizi da
hildakoekin
hor daudenekin
sufriten dutenekin bizi da
eta lumatuekin
eta presoekin
bizi da.

Bele asko oraindik hegan, presoekiko elkartasunaren zigortzaile, konponbideari oztopo eta traba; guk elkartasuna eta hitza dugu arma, eta horregatik Ibarrako hormetan norbaitek utzi du idatzia ahanzturaren kontra: “Minde, Herria zurekin”.

Uruguaiko presidentearen meritu bakarra

 José Pepe Mujica, txapeldun!

"Nire meritu bakarra pixka bat euskalduna izatea da, setatia, burugogorra, egoskorra, tematia, eta horregatik eutsi nion. Baina ez naiz apartekoa... Izan ere, gartzelan emandako urteak eman nintuen... harrapatu nindutelako; abiadura faltagatik"  

Ikus bideo osoa

Serora batek esanak

Duela 25 bat urte serora batek hitzaldi bat eman zuen Berriozarko parrokian. Serora hori Filipinetan ibilia zen hainbat urtez, hango behartsuei laguntzen-eta, harik eta paramilitarrek jo-mugan jarri zuten arte. Orduko gotzainaren aginduz, Filipinetatik atera eta serora Euskal Herria etorri zen. 

Hitzaldian, gogoan dut, serora horrek ez zuen serora-jantzirik eramaten, eta  horrek lagundu zuen harengana hurbiltzen, —gaur egun Errekalde kalean bizi diren serorekin gertatzen den ez bezala—. Orduko hitzaldi hura goxoa izan zen, bertatik bertara emana, Berriozarko parrokian, parrokia zabala eta irekia zen garaian, —gaur egungo apaizarekin gertatzen den ez bezala—. Hitzaldi hartan hainbat kontu aipatu zuen, baina bat azpimarratu nahi dut. Serora hark esaten zuen —garai hartan!— hemen, Europan, kontsumismoa handia dela, baina gauza guztiekin, baita kulturarekin ere; kultura maite duen jendeak, hemengo jendeak, kontsumismoa egiten duela gauza guztiekin, baita kontu kulturalekin ere: liburuekin, adibidez. 

Gaur goizean serora hark esandakoa gogorarazi dut neska-lagunak, etxean pilatuta ditugun liburuak non jarri ez dakigularik. Liburu-jale apetatsua izanik, jadanik ez dut kontrolatzen ze liburua dudan eta zein ez, zein eta nori utzia eta zein eta non galdua. Orobat, apalategiko liburu batzuk irakurritzat ditudan arren, ez naiz gai gogoratzeko irakurriak ditudan ala ez. Horixe gertatzen zait, adibidez, ondo-ondoan ikusten dudan El bastardo liburuarekin. Hitzok idazteari utzi, aulkitik altxatu, ondo-ondoko arasan dagoen liburua hartu, zabaldu, begiratzen hasi... eta bai! Egilea, Alberto Irigoyen uruguaiarra da; eta bai! Orriak pasatu ahala  irudi lauso batzuk ari dira iratzartzen ene garunaren txoko ezkuturen batean... Bai, aspaldi irakurri nuen, baina zapore gazi-gozoa utzi zidan. Agian berriz irakurri beharko nuke. 

Izan ere, asko ikasten da liburua irakurriz, baina baita liburuak berrirakurriz. Gainera, ni ez naiz duela 20 urteko bera —gauza bistakoa da— eta ideia bat dabilkit buruan jira-biraka: liburu zaharrak irakurtzeari ekin behar diot berriro. Adibidez, Andolin Eguzkitza zenaren Heriozaren itzalpeetan liburua. Berriz ere lerrook lotzeari utzi, altxatu, arasan dagoen liburua hartu, zabaldu, begiratzen hasi Bai! 1998ko martxoan irakurri nuen, artean Andolin bizi zela... Eta bai!, liburua irakurri nuen, dudarik ez dut, azpimarratuta daudelako esaldi zenbait, eta alboko ohar batzuk, arkatzez eginak... 

Buruan jira eta bira dabilkidanez ideia hori, erabaki bat hartu dut: liburu gehiagorik ez dut erosiko, harik eta etxeko liburu guztiek sortutako anabasa txukundu, sailkatu eta berriz irakurri arte. 

Baina nor ari naiz engainatzen? Ene burua engainatzeko bezain txepela ote naiz? Badakit ez dudala beteko arestian agindutakoa. Serora batek esana dakit kulturarekin, liburuekin adibidez, kontsumismoan erortzen garela, eta "tentaldiari uko egiteko modurik erosoena, bertan erortzea da". Hori ez zuen serorak esan, jakina; Oscar Wildek esana da. Durangoko liburu eta disko feriara joanen naiz bihar-etzi, eta Oscar Wildek esandakoaren eta serora horrek esandakoaren arteko lehia bizia izanen da. 

Serora bat Vatikanon, Pinaburuaren patio ospetsuan

Rossiren ordaina, ezta?

Baduzue, noski, kontu honen berri, ezta? Hemen, Uruguain, zera horri Rossiren ordaina deitzen diogu, ezta? Alegia, zerbait ez zela hala beharrez gertatu behar, ez zen horrela ezinbestez gertatu behar; baina horrela gertatu zen, ezta? Eta kontuak garbiturik, ezta?  Halabeharrak berdindurik, ezta?

 Hegazti horri? Hegazti horri tero deitzen diogu hemen... Argentinan ere bada, baina ez dakit tero deitzen dioten... Hemen bai, ekialdetarrok tero deitzen diogu, ezta? Hurbiltzen bazara tero bat dagoen lekura, hegan egiten hasiko da eta txilioka, “tero-tero-tero, tero-tero-tero”, ezta? Zure arreta erakartzeko, ezta? Baina ez da dirudien bezain mozoloa, ezta? Beti aireratuko da habia ez daukan norabidean; hegan egiten badu ezkerrerantz, habia eskuinean duen seinalea; eta alderantziz, ezta?  Eskuinerantz aireratzen bada, “tero-tero-tero”, ezkerrean izanen duzu haren habia...

Baina Rossirenaz galdetu didazu, ezta? Rossi Alderdi Nazionalekoa zen, idazkaria edo, ezta? Bada, tipoa oso kide garrantzitsua zen Alderdian, koadro bat, ezta? eta beti ibiltzen zen matea eskuan zuela, hemen arrunta dena, ezta? Baina tipoa pasatzen zen, beti ibiltzen baitzen matea edaten; baina beti-beti, ezta? Eta diktadura garaian hau ibiltzen zen milikoekin lanean, ezta? Ley de Caducidad de la Pretensión Punitiva del Estado ospetsua berak idatzi zuen, lan estrategikoa egiten zuen sasikume horrek, ezta? Tipoa zen munduko sasikumerik handiena, ezta? Eta, segur aski, karrera eginen zuen horrek Alderdian, ziur naiz, beti matea aldean eramaten zuela; pentsa, atentzioa ematen zuen, hemen, horregatik, beti agertzen zelako matea aldean zuela argazkietan eta, ezta? Eta behin autoz zihoan alderdiaren lan proselitista egitera barne aldera, ezta? Ez dakit Minas-era edo Chui-ra edo Artigas-era, ez dakit nora; alderdiak jartzen zion txoferra eta Rossi beti joaten zen kopilotu, autoaren aurreko aldean, eta nola ez, matea edaten. Ez dakit zer jo zuten, zeren hemen, badakizu, errepideetan ez dago bihurgunerik, baina kolpearen ondorioz matearen tutua ahosabaitik buru-barruraino sartu eta garondotik atera zitzaion, ezta? Burua iltzatuta gelditu omen zitzaion eserlekuan, ezta? 

Eta ez zen hala beharrez gertatu behar, ezta? Baina halabeharrez gertatu zen. Txoferrak deus, ezta? Zauri arin bat, ezta? Halabeharrak eman zion berea. Halabeharraren ordaina, milikoentzako egindako lan guztien ordaina, ezta? Rossiren ordaina, ezta?

Superstizioso (ez den) baten aitorpena

Juan Carlos Onetti handiaren Irakurle baten aitorpenak izeneko artikulu bilduma eskuartean daukat, eta Superstizioso baten aitorpenak izeneko testuan hauxe kontatzen du idazle uruguaiarrak:

“Milano ondoko herrixka batean, bitxikeria baten lekukoa izan nintzen: datorren hilak ekar ditzakeen zorigaitzetatik libratzeko, hilaren 29an hogeita bederatzi ñoki jan behar dira. Baina platerkadaren azpian billete bat jarri behar da, billetearen balioa edozein izanik ere. Hartara, datorren hilean zorionekoa izanen zara”.

Etxe ondoko okindegian uruguaiar bat aritzen da lanean. Lehengo egunean, 29an, ñokiak jateko ohitura aipatu nion, eta baietz, kontatu zidan plateraren azpian txanpon bat jarri behar zela, “vinten bat”. Sakelan haztatu eta giltzaria erakutsi zidan okin uruguaiarrak: aldean eramaten du beti vinten bat, bi pesoko txanpon zaharra, zulo bat eginda eta giltzariari lotuta; Artigas-enirudia, Herri Askeen Babeslea-rena, ez da antzematen, denborak eta marruskadurak aspaldi higatua. Baina halarik ere, hilero-hilero, txanpon hori nokiek betetzen duten plateraren azpian jartzen omen du.

J. Carlos Onetti uruguaiarrak ez zion erreferentzia egin sorterriari, eta Milano-ren ondoko herri txiki batean ikusitakoa nahiago izan zuen jaso. Zergatik hartuko zuen erabaki hori? Onettik nahiago izan zuen zehaztu gabeko herri italiar batean ikusitakoa paperean jaso, sorterrian hamaika aldiz ikusitakoa —eta segur aski egindakoa— idatzi baino! “Unibertsalagoa” ote da Italiakoari aipamena egitea Uruguaikoari baino? Agian uruguaiarrek omen duten konplexuaren adierazgarri?

Uruguain izan nintzenean, duela hiru urte, hango udaberrian, azaroaren 29an ñokiak prestatu zituzten etxean bazkaritarako, ñokiak kuiarekin, eta lehengusu uruguaiarrak plateraren azpian billete bat jartzeko esan zidan. Berdin omen du billetearen balioa, baina nik, badaezpada ere, 1000 pesoko billetea jarri nuen.

Pasatu diren urte hauetan batzuetan galdetu diot neure buruari zergatik eginen nuen nik hori, superstizioso ez izaki. Bai, badakit: Zer ikusi, hura ikasi, dio esaera zahar batek; eta Herri bakoitzak, bere azturak, beste batek. Baina, halere, zergatik eginen nuen hori, eskailera baten azpitik beldurrik gabe pasatzen naizena, ispilu bat baino gehiago hautsia dudana, 13 eta asteartea izateaz batere arduratzen ez naizena?

Gizakiok atzerrian dagoena goraipatzera eta sorterrian duguna gutxiestera kondenatuta gaudelakoan nago, norberarena beti eznahikoa eta besteena beti hobea balitz bezala. Nolanahi ere delarik, amai dezadan beste esaera zahar egoki bat baliatuz, baina soilik atsotitzaren lehen zatia emanen dut: “Urrutiko intxaurrak hamalau...” eta irakurle prestuak osa dezala... zeren ni ñokiak egostera noa, hilaren 29a ez bada ere.

Eduardo Galeano ipuin kontalariez

Ipuin kontalariak,
ipuin kontalariak
bakarrik aritu daitezke ipuin kontaketan elurra ari duelarik.
Ohitura zaharrak horrela agintzen du behintzat.
Ipar Amerikako indiarrek
kontu handia izaten dute ipuinen kontura.
Indiarrek diotenez, ipuin kontaketan
landareak ez baitira hazteaz arduratzen
eta txoriek berek txorikumeak elikatzeaz ahaztu egiten baitute.

 Hitzaren gaineko leihoa, Eduardo Galeano

Montevideo, Derry, Iruñea

Montevideon Daniel Vidart antropologo uruguaiarra ezagutu nuen. Euskal jatorrizko bere abizenaz harro, hauxe diosku: “nostalgia hitzak —grekoz, nostos, itzulera; álgos, mina— itzultzeko irrika, desira mingarria, azaltzen du.” (Los Fugitivos de la Historia. Ediciones de la Banda Oriental, Montevideo, 2009)

Nostalgia hitzarekin batera, herrimin hitza dugu euskaldunok, berez, hagitz adierazgarria. Euskal Herritik at gaudelarik, gurea ez den Herri batean atzerrian gaude; beste herri batean, erbestean. Atzerrira joanda preso politiko bat bisitatzera, eta bisita beste Herri batean eginda, laguna, anai-arreba, osaba-izeba, seme-alaba edota gurasoa kartzelan utzita, Euskal Herrirako bidea hartzen dugu sentsazio nahasi batekin: alde batetik, herrimina, Euskal Herrira ahalik eta lasterren itzuli nahi dugulako; bestetik, nostalgia, laguna, anai-arreba, osaba-izena, gurasoa edo dena-delakoa, jakin badakigulako Espainiako, Portugalgo edo Frantziako kartzela urrun batean utzita, itzuli beharko dugula berriz ere dispertsio politikari esker. Nostalgia, itzultzeko desira mingarria, mingarria baita itzuli behar izatea atzerrira gogoz kontra.

Derryn Tony Gillespie apaiz irlandarra ezagutu nuen. Duela gutxi izan da Iruñean, Bloody Sunday ekimena dela eta. Galdetu zidan Derryn aspaldi egondako preso nafar bati buruz, eta kontatu nion ia-ia hogei urte daramatzala kartzelan, eta orain Iruñetik ia-ia mila kilometrora dagoela, herritik at, atzerrian, Puerto IIn —irakur bedi puertodosen—; kontatu nion ze trabak jartzen zizkioten alabarekin euskaraz komunikatzeko, eta beste hainbat kontu. Lagun irlandarrak argi esan zuen hitz bakar batean: “Hori amorala da”.

Kartzela politika mendekatzaileak ez du ezer onik ekarri, eta kartzela politika giltzarrietako bat da gatazka gainditzeko, are garbiago orain: borroka armatuaren aitzakiarik gabe, guztion elkartasunarekin eta engaiamenduarekin bidea egiten ahal dugu.

Montevideon eta Derryn badute presoen egoera larriaren berri. Uztailaren 3an dugu hitzordua, Iruñean, eguerdiko 12etan Golen zinemetatik abiatuko den manifestazioan: euskal presoak Euskal Herria ekartzeko bidea egin dezagun, entzun nahi ez dutenek ere entzun bezate, egun batean nostalgia eta herrimina iraganeko kontuak izan daitezen.

Nire ahalegin ororen saria, gure Aberria Espainiatik aske ikustea

Gaur, maiatzaren 18a, berrehun urte betetzen dira Uruguaiko Las piedras herrian, Espainiarrek jasan zutenetik lehen porrot militarra Ameriketan. Espainiako Inperioaren hondamendiaren hasiera baino ez zen izan, baina ordura arte garaiezintzat hartzen zen armada espainola menderatu zuten: Montevideotik gertu dagoen Las Piedras herrian José Posadas espainola garaitu zuten José Gervasio Artigas-en indar iraultzaileek.

Maiatzaren 18an, bi armaden arteko bataila goizeko 11etan hasi zen. Artigas-ek lortu zuen mila laguneko gudaroste bat osatzea, baina Posadas kapitainak 1.230 soldadu zeukan agindupean; gainera, soldadu espainolak profesionalak ziren, eta garai hartako kanoi eta fusilik modernoenez horniturik zeuden. Artigasen jarraitzaileak, aldiz, landa gizonez eta desertorez osatua zegoen. Artigasek indarrak banatu zituen hiru zutabetan espainolak inguratzeko. Kanoiak erpinetan jarrita, Espainiako Erret Koroaren armadak hiruki bat osatu zuen; halere, Artigasek inguratu eta espainolek amore eman behar izan zuten arratseko 5etan. Espainiako Erret Koroaren tropak azpiratuta eta José Posadas gatibu hartuta, José Gervasio Artigasek esan zituen hitz ospetsuok: “Senda itzazue zaurituak eta erruki zaitezte garaituez”.

Uruguaiko heroi nazionalaren hitzak ikasten dira oraindik ozeanoz beste aldeko eskoletan. Uruguaiko hainbat eta hainbat herritako erdiguneetan ikus daitezke On José Artigas-en estatuak; goiko argazkikoa, Pando herriko plazakoa dugu. Artigas, Herri Askeen Babeslea, argi eta ozen mintzo zen: "Ni ez nago salgai, eta nire ahalegin ororen saria gure Aberria Espainiatik aske ikustea izanen da”. Esan zezakeen ozenago, nekez garbiago.

Horregatik ez da kasualitatea izan diasporako euskaldunek ospatu izana aurtengo Aberri Eguna, Montevideon, aurresku bat dantzatuz Artigasen zaldizko eskulturaren begiradapean; Nafarroaren bandera gorria, Independentistak sarearen berdea eta Ikurriña zuri-gorri-berdea, Independentzia plazan. Zaldizko eskulturatik, On José Artigasen esaldi ospetsuenaren oihartzuna aditu zitekeen. “Besteengandik ez, geuregandik baizik ezin dugu ezer espero”. Indarrak bildu eta aldaketak eragiteko tenorea heldu da.

Iraganari begira, bai, baina etorkizuna eraikitzeko. Egia da, gaur egun, Euskal Herria burujabe izatearen alde gaudenok ez dugula zertan oinarritu gure aldarrikapena soilik historian eta arrazoi historikoetan. Baina historian gertatu eta ezkutatu dizkigutenak ongi ezagutzeak lagunduko digu etorkizuna hobeki eraikitzen.

Garai berriak Euskal Herrian. Garai berriotan kemena eta adorea beharko dugu aitzina egiteko. Horregatik ez dago sobera, amaitzeko, Artigasen beste esaldi bat lerrootara ekartzea: “Gogoan izan zoriontasunaren sekretua askatasunean dagoela eta askatasunaren sekretua kuraian datzala."

Montevideo-ko mojategian

Aspaldi hartu nuen koaderno ttipi bat patrikan eramateko ohitura. Uruguaira joan nintzalelarik, agenda txiki txukun bat eraman nuen eta bertan gelditu dira, jasota, hainbat eta hainbat kontu, hainbat eta hainbat ohar, hainbat eta hainbat oroitzapen.

Agenda ausaz ireki eta nirea ez den idazkera topatu dut: izen bat eta helbide bat:

Garbiñe Arrieta
Francisco Simon 2212
16000 Montevideo

Hortxe gelditu da betiko jasoa Garbiñe Arrieta zenak eskuz idatzitakoa. Ederki gogoratzen dut han hartu gintuenean euskaraz. Montevideon eta euskaraz! Eta zeinen euskara goxoa!

Moja euskalduna ezagutzera joan behar ginela esan zidatenean, hemengo serorategi eta komentuekin ez zuela zer ikusi handirik gaztigatu zidaten.

Eta kausitu nuen mojategia, hauxe:

Duela urtebete, Uruguain, presidente hautatzeko bigarren itzuliko hauteskunde-kanpaina zen, komentuko leihoan dagoen Frente Anplio-aren bandera hori lekuko.

Ez, ez du zer ikusi handirik Eukal Herriko komentuekin, ez horixe!

Frente Amplioko hautagaia, José Pepe Mujica, MLNko buruetako bat, tupamaro zahar bat . Bozketa aise irabazi zuen Frente Amplio delakoak eta martxoaren 1etik Uruguaiko presidentea da tupa ohia.

Ez, horrek ere ez du zer ikusi handirik Euskal Herriko kontuekin, ezta?

Uruguai minez nagoela aitortu dut aurreko testuan eta ildo beretik joan da oraingoa. Susmatzen dut duela egun gutxi Gurutze Plazako institutuko aretoan ikusitako payadoreek badutela zerikusirik nire idazki nostalgiko hauekin. Gabriel Lucero-ren eta, batez ere, Mariela Acevedo-ren kantuek eta kontuek piztu zuten nigan Uruguai min hau. Iruñeko emanaldia zorgarria izan zen, baina, tamalez, irudirik ez dut. Eskerrak Gasteizko emaldiaren zati bat Interneten dagoen

Gaur dela urtebete, Colonian

Daniel Vidart uruguaitarrak, euskal jatorriko antropologo entsutetsu batek, hauxe diosku Historiaren iheslariak liburuan: “Nostalgia hitzak itzultzeko desio mingarriari egiten dio erreferentzia”. Etimologiari kasu egitera, halaxe omen da: grekoz, nóstos, itzulera, eta álgos, mina.

Hiztegi Batuan agertzen den hitza dugu nostalgia, ahoskera batuaren arabera ozenki esateko oraindik ere lanak ematen dizkidana. Gure idazleek usu baliatu dute hitz hori: bai Iparraldekoek, “Beti halako nostalgia hunkigarri batez agertu zen Manex” (I. Borda); bai Hegoaldekoek, “alga usainaren ausentzia dastatu zuen airean, eta beste itsaso baten nostalgia” (R. Saizarbitoria)

Era berean, Emilio Lopez Adanek, Beltzak, idatzi zuen Telesforo Monzonek Urrundik. Bake oro atera zuela Mexikon, eta olerkiak zirela, “Euskal Herriko penaz eta oroitzapenez egina, herrimina eta nostalgia nagusi”.

Beltzaren testuan sinonimotzat hartzen diren arren, hitz horiek ezin dira beti sinonimotzat har; non esaten diren. Sarasolaren hiztegiak epaitzen du: “sorterritik urrun egoteak sortzen duen goibeltasunezko egoera” dugu herrimina.

Gaur dela urtebete, Uruguain nintzen, Colonia de Sacramento hirian hain zuzen, Uruguai eta Argentina lotzen dituen ferry bati begira. Xabierko Frantziskoren Eguna, Euskararen Eguna, eta ni Euskal Herritik hamaika mila kilometrora eta, halabeharrez, San Frantziskoren beraren irudi bat topatu nuen Coloniako ostatu baten atarian. Aitor dezadan herrimina piztu zidala hormako irudi horrek, Sarasolaren hiztegiak dakarren azalpen biribil-biribilarekin bateginik.

Argazkiak zer diren; urtebete iragan eta gero, orain argazki horrek berak dakarkit gogora Coloniako hainbat eta hainbat istorio, hainbat eta hainbat oroitzapen, urtebetez ahanzturaren zakuan lozorroan izandakoak. Ostatu horretan hartu genuen kafe goxoa -posillo-, guri begira gelditu zen kateme eder hura, peso batzuk eskatu zizkidan umea -gurise-, bertako zezen plaza arraildua... Hamaika istorio datorzkit burura tropoiloan. Baina, batez ere, giza geografiaren mira: Uruguain utzitako lagunak ere biltzen zaizkit trumilka eta barru-barruan nostalgiaren harrak kosk egiten dit gupidagabe.

Uruguai ez da nire sorterria eta, beraz, Sarasolaren definizioari kasu egitera, ezin esan daiteke sentitzen dudan hori herrimina denik. Agian sentitzen dudana nostalgia baino Uruguai mina da.

Azken finean, Pako Aristik dioen bezala, "nostalgia ustegabeko bidaiaria da, eta gure defentsak atsedenaldian hartzen ditu beti".