Angel Urrutia omentzeko errezitaldian

 

Angel Urrutia poesia talde bat da, gaztelaniazko poesia lantzen duena. Lekunberrin jaiotako Angel Urrutia Iturbe poeta zenaren izena daramana. Atzo Lekunberrin bertan Nafar Ateneoaren Angel Urrutia taldekoak ez ezik, Joxemial Bidador taldeko olerkari euskaldunok ere parte hartu genuen haren omenezko errezitaldian. izan ere, Angel Urrutiak erdaraz idatzi zuen arren bere obra ia osoa, euskarazko poema gutxi batzuk ere utzi zituen izkiriaturik, baina Angel Urrutiaren alde euskalzalea menostua izan da, maleruski. Informazio gehiago Juankar López-Mugartzak  idatzitako artikulu intereagarri askoan, Forntes Lingua Vasconum aldizkarian argitaratutakoan.

Angel Urrutia taldearen 25 urteko ibilbidea ospatzeaz gain, batez ere atzoko saioan Angel Urrutia bera ezagutarazteko eta omentzeko xedez parte hartu nuen, eta poesia-errezitaldian zer hoberik soneto baten bidez baino, Angel sonetista handia izaki? Hona hemen nire ekarpena atzoko emanaldirako. 

Angel Urrutia, agur t’erdi

Iritsi da iritsi agur egitekoa 

Lekunberrin gaude, zuei eskerrak aurrena 

bihoakio poetari gure omena, 

agur eta aintza Angeli, behin-betikoa

Ama-hizkuntza euskara, gogaide sormena 

Uitzin hazitu arren, Lekunberrikoa 

sonetorako jaidura erabatekoa 

gazterik hil zen-eta, horixe da txarrena 

Gogoan Euskal Herriari olerkiak saila daramatzat

Berriz piztuko da, ez ahaztu, atxik azkar!

Gernikako Arbola har dezatela aintzat  

 

Gogoan Angel Urrutia, poeta nafar,

inork ez dezala har bigarren mailakotzat 

inork ez beza Urrutia ahaztutzat har. 

Errezitaldi ederra eta naroa atzokoa, Nafarroa Garaiko bi hizkuntzetan idazten dugun Nafar Ateneoko poeten arteko loturak egiteko eta sendotzeko balio izan duena.

Olerki efrastikoa

 

Olerki efrastikoak adierazpide artistikoak dira, non olerkariak artelan bat abiapuntutzat edo oinarritzat hartuta —dela irudi bat, dela argazki bat, dela eskultura bat ene kasuan bezala—, artelan horren idatzizko deskribapen edo interpretazio bat egiten duen. Poetak beraz, koadro edo beste artefaktu artistiko baten lan osagarri bat egiten du, eta ez du zertan deskribapen hutsa izan; izan ere, artelana pizgarria da, akuilu, eta joko poetikoaren bidez, olerki efrastikoek artelanaren perspektiba ezberdin bat eskaintzen dute jatorrizko artelanari gehigarri bat eransteko, jatorrizko artelana zabaltzeko, orobat, artelanaren eta literaturren arteko uztarri bat sortzen delarik.

Pablo Juarros eskulturgilearen Izenik gabeko eskultura baten olerki efrastiko bat idazteko eskaera jaso eta uhartearraren eskulturaren argazki bat igorri zidan arduradunak, 

Argazkia ikusi eta irudia buruan jiraka-biraka ibili eta gero, hona hemen emaitza: soneto efrastiko bat

Eskulturak enegan pizten du gozamena,

limurtzaile, materiaz sortzen baitu hutsa

eta bizigai bilakatu izarren hautsa,

zizelkari onaren gaitasun nabarmena

Sentsazioa izaten da norberarena

obra berak irudi anitzak darakutsa

harrotzen du ezberdin norberaren errautsa,

baliatuz ukipena eta ikusmena.

Eskulturak iradokitakoa aditu

arnasa hartuta, askatu zure modura

berrasmatzeko behar baita betarik batu.

Sentimenduek sustatzen dute eskultura;

berdin alderantziz eskulturak ere ditu

gozpuzten eta erakusten

Horixe izan da Diversidades / Dibertsitateak erakusketarako ene ekarpema, hogeita bost artelanez eta bertze horrenbertze poemez osatua, Nafarroako Liburutegian maiatzaren 31ra arte ikusgai dagoena eta ekainean Nafarroako Parlamentuan ere egonen dena.

 

 

Maiatz aldizkaria, Durangon salgai

Maiatz aldizkariaren ale berria Durangoko Azokan egonen da salgai. Nire ekarpenari dagokionez,  literatur munduan aspalditik biziki kezkatzen nauen gai bat hautatu dut; zuzentasun politikoaren arazoa. 

Alde batetik, euskal idazleoi eskatzen zaigu idazteko eta ausart jokatzeko —eta hala behar du— , baina, bestalde, mugak gainditzen edo hausten dituenari kosk eta ausiki egiten zaio gupida gabe. Izan ere, politikoki zuzen, edo politikoki polit,—Koldo Izagirrek esan zuen gisara—  jokatu beharraren ondorioz,  idazleok geure burua mugatzen, zedarritzen, hertsitzen dugu; eta okerragoa dena, irakurleak aspertu eta uxatzen ditugu. Aurrerapen gisara, nihaurrek idatziriko poema bat, euskaraz oso lagun gutxik —Angel Urrutia,  Harkaitz Cano, Karlos Linazasorok...— idatzi duen moldean: soneto baten bidez. Hona hemen , irakurgai: Zubiak, ez hesiak 

Zubiak, ez hesiak

 

Zuzentasun politikoaren diktadura

badugu idazleok mehatxu nagusia

idazterakoan ezarritako hesia

da politikoki politaren hertsidura.

Hesi horiek sortzen dute autozentsura

eta idazlearen ezintasun etsia

zentsoreen beldur, inkisizio berria

bai eta ere irakurleen asperdura.

Sormena askatasunez behar da hornitu

hesiez gaindi bidea eginez, ez etsi

idazleak behar du beti ausart jokatu.

Ez ditzagun, horrenbestez, zubiak eraitsi

zubi-lanak du literatura aberastu,

mugak eta hesiak lumaz ditzagun hautsi.

Maitasuna Itsas Zuriko hirian

Maiatz honetan Ali Salem Iselmu idazle sahararraren lehen eleberriaren aurkezpena egin da Iruñeko Geltoki-n: Amor en la Villa del Mar Blanco —Maitasuna Itsas Zuriko hirian—. Ali Salem lagunak istorio luze bat idatzi nahi izan du betidanik, non poeta den pertsonaia batek paisaiari, mendiei eta euriari egiten dien gorazarre. Pertsonaia zuhur eta bikain hori Omar Uld Musa da, nomada-talde bateko burua. Omar Uld Musa poeta zaharrak zuhaitzak, dunak eta harea ederki ezagutzen ditu eta espiritu askea da; soilik dago lotuta basamortuaren mugagabetasunari.

Omar Uld Musaren historia saharar anitzen historia ere bada, zeren nomada izanik, mendebalderantz abiatu  behar izan ziren bizirik jarraitzeko, eta Beruagatik Itsaso Zurirako bide luzean zehar, gauez, urruneko ahotsen xuxurla izan zuen gidari. Itsas Zuriko hirian elkartu ziren, alde batetik, artzain nomadak, itsasoa ikustean harriturik; beste aldetik, arrantzaleak  ere harrituta, zeren ez dituzte haima beltzak eta dromedarioak ezagutzen. Haimen kanpamentuak Itsas Zuriko hiriari begira ezarri eta handik aurrera bi herriren arteko topaketa bat sortzen da, bizitza bera ulertzeko bi ikuskeren topaketa. 

Baina Marokoren okupazioak ihes egitera behartuta, Mahfud eta Fatimetu aitona-amonak hartu behar izan zuten aterbe berea ez den lurraldean, Arjeliaren mendebaldean, goi-lautada harritsuan, hamadan, beste milaka sahararren gisara.  Haatik, Ali Salemen lerroei ez darie porrotik, nahiz eta Beruagako kanpamentu errauts bihurtu, sahararren patu tragikoaren adierazgarri. Poeta zaharrak lerro bakoitzean gogoratzen dituen alfonbrak, esterak, katiluak, teontziak eta jaimak Beruagako hondarretan kiskalita gelditu ziren Marokoko hegazkinen suaren azpian. Nolanahi, putzu zuriak ere bertan dirau, Omar Uld Musatarren beste belaunaldi berri baten zain.

Omar Uld Musa zaharraren ondorengo gehienak, errefuxiatu izatera kondenatuta, oraino bizi dira hamadan. Batzuk, Salma eta Ahmedu kasurako, Itsaso Zuriko hirian gelditu ziren, lurralde okupatuan. Beste saharar gutxi batzuk, Sidi kasurako, tontor elurtu eta pagoz beteriko mendien lurraldeetan Naiara bikotekidearekin. 

Ali Salem Iselmuren eleberri labur honetako orrialdeei darien oinazea eta heriotza Saharako Herrirena da; usu, saharrarak herabe agertzen dira euren miseriak eta norberaren kontu latzak kontatzeko; beti bada gehiago sufritu duen beste familiarik, pairamen bortitzagoa jasan duen beste lagunik. Deserriak eta ihesaldiek bideratzen dituzte dute nobela honetako pertsonaien urratsak.

Amor en la Villa del Mar Blanco —Maitasuna Itsas Zuriko hirian— lau atalez osatutako eleberri bat da, eta bertan bizitzak samina, suntsipena eta heriotza gainditzen ditu, zeren eta Beruagako kanpamentua bizirik dago: Sidi eta Naiararen oroimenean bizi ere, Itsaso Zuriko hirira itzultzeko eta hainbat belaunaldiren bitartez familia baten historia berreskuratzeko ahaleginetan bizi ere.

Maitasuna Itsaso Zuriko hirian, herrimin, 

goibeltasun eta itxaropenez beteriko nobela laburra.  

On Kixote Mantxako, Liburuaren Egunaren kari

 Liburuaren Egunean On Kixote Mantxakoaren pasarte bat jendaurrean irakurtzeko ohitura dago Nafar Ateneoaren babespean, iaz ere antzeko ekitaldi batean egin genuen gisara. Aurten ere, euskarak izan du bere tokitxoa ekimen horretan, eta bertan aritu garen Irune Txurruka, Inés Castiella eta hirurok. 

Hona hemen nik irakurritako pasarte laburra, Cervantesen klasikoaren bukaerako zati txiki bat, non hil hurren ohean datzan protagonista mintzo zaigun:

— Dezagun albiste on, ene jaunok: ni gaurgero ez nauzue On Kixote Mantxako, Alontso Kixano baizik, nire izengoitiz “Ona” esaten zidatena. Hona, Gaulako Amadisen eta bere ondorengo ugari-ugari guztien etsai eta arerio egina nago, egun eta eguzki, gaur eta gaurgero; zalduntza ibiltariaren kondaira munduzale guztiak, honez gero, higuin ditut, nazka ematen didate; ikusten dut ikusi bai nire buru-galtzea eta zeinbaterainoko galzori latzetan egona naizen, liburu horiek irakurriz eta irakurriz; gaurgoiti, bai Jaungoikoaren errukiagatik bai eta neronek ikus-ikasiari esker ere, gaitzesten ditut orain eta gerorako guztian.

 

 

Miñan solasgai, Burlatako liburutegian; Epizentroa

Irakurzaletasuna gazteen artean zabaltzeko programa interesgarri bat martxan da, Ezpizentroa izenekoa, Nafarroako Liburutegien Sarearen eta Hezkuntza Departamentuaren arteko elkarlamaren emaitza. Epizentroa programa horren lehen saioa aste honetan egin da Burlatako Liburutegian eta Miñan izeneko liburua izan genuen mintzagai. bertan ikasle talde politak parte hartu zuen, bi institututatik etorriak, Sarrigurengo Institutik eta Burlatako Askatasunatik hurrenez hurren.  Lehen saio honetarako Amets Arzallus eta Ibrahima Baldek idatzitako Miñan arrakastatsuaren pasarte pare bat aztertu genuen bereziki: hasiera, adibidez. 

Ni Ginean sortu  nintzen, baina ez Ginea Bissaun, ez Ekuatore Ginean. Bada beste bat Konakri duena hiriburutzat (...) Han gertatu nintzen sortzean. 

Ni fula etniakoa naiz, eta gure hizkuntza pularra da, baina hitz egin nezake malinkez. Susuz ere moldatzen naiz. Ginean hogeita bost hizkuntza hitz egiten dira. Frantsesa ere bai.  Hogeita sei. Hori ere badakit, eskolan ikasi nuelako. Baina ni fula naiz, pularrez hitz guztiak dakizkit.(15. or.)

Saioa aberasgarri oso suertatu zen, eta jorratu gabe utzitako beste pasarte batzuk  tintontzian geratu zitzaizkidan, kasurako: 

 Nik, aukeran, nahiagoko nuen seme zaharrena ez izan. Beharbada bigarrena, edo azkena, baina zaharrena ez. Horrek gauzak pixka bat aldatuko zituen. Baina hori jainkoak erabaki du, eta nik ezin dut ezer esan. Gure etxera ni lehen posizioan iritsi nintzen eta bigarren posizioan, Alhassore. (35. or.)

Ama ospitalera eraman genuen egunean, “Koto; zuk zer egingo duzu orain? Koto gure hizkuntzan anaia handia da. (...) Irri egin zuen, ezpainekin. Eta begiekin.

Miñan hitzak pularrez anaia edo arreba txikia esan nahi du (45. or.)  

Gazteei galdetuta zein ote zen liburuko pasarterik adierazgarriena, neska batek —barka biezat izena ez gogoratzeagatik— pasarte hau azpimarratu zuen:

Hor zaudenean ez zaude ez Arjelian eta ez Libian, hori poliziaren eremua da. Eta polizia ez da izutzen, badaki zer den pertsona bat torturatzea. Eta pertsona hori ni bezalakoa baldin bada ez du joko hanketan edo eskuetan, joko du hanken artean, edo buruan. Badaki mina hor gordetzen dela.

Liburua gogorra izan arren, irakurtzeko erraza dela esan zuten gazteek eta oso elkarrizketa anitza eta askotarikoa suertatu zen. Azken pasarte gogoangarri bi, bata landu genuena eta bestea lantzeke gelditu zitzaidana:

 Nik ez nuke hitz egin nahi holako gauzez, kontatzen dudanean ikusi egiten dudalako, nire begien aurrean, esplikatzen ari naizen guzti. Zu orain hemen zaude, entzuten, baina ni han nago, nire haragiaren barruan, eta kontatzen dudanean berriz bizi dut esplikatzen ari naizen guztia. Horregatik ez nizuke hitz egin nahi halako gauzez. Baina zuk galdetu didazu, eta esan dizut. Eta esan dizudanean berriz sentitu dut dena.

Batzuetan pentsatzen dut, lortuko ote dut hau dena ahaztea?

Zeren eta burua armairu bat bezalakoa da, eta armairutik gauza bat ateratzeko armairuan beste gauza bat sartu behar duzu. Hola gauza berriak gauza zaharren lekua hartzen du.  Baina nik, hemen, nire asiloaz erabakitzen duten bitartean, ez dut ezer egiten. Ez daukat lanik, ez daukat lagunik, eta ez daukat armairuan sartzeko ezer. Nire oroitzapenak hor daude, mugitu gabe. Eta egunero atakatzen naute.  

Azpimarratu nahiko nuke nire xedea, dinamizatzaile aritu naizen aldetik, gazte guztiek hitz egitea zela eta , hori bederen, lortu egin nuen. Oso gustura egon ziren —hala adierazi zieten gero irakasleei— eta horren adierazgarri da batzuek bazutela Sadarrera joateko sarrerak Osasunaren partida ikusteko, eta azken unera arte luzatu zutela saioa, luzatu eta luzatu jakinda ere futbola zutela zain... Ze jatorrak! 

  

Era berean, biziki eskertzekoa da Fermin, Fabiola eta Zesar irakasleen parte-hartzea, hala nola Hezkuntza Departementuko ordezkari eta arduradun Alberto Barandiaranen antolakuntza lana eta ekarpena elkarrizketan, fin eta egoki. Laburbilduz, plazera parte hartzea lehengo eguneko saioan. Epizentroa programak bide luzea egin dezala. 

    

"Ura ez baita beti gardena", ez horixe

 

Urtea amaitzeko, Ura ez baita beti gardena liburuaren aurkezpena izan genuen Berriozarren, Zulo Alai elkartean. Xabi Lasa berriozartarraren lehen nobela honek Irun Hiria saria jaso eta Elkar argitaletxearen eskutik eman da aurten argitara. Liburu aurkezpen arin eta arrakastasua suertatu zen eta bere herrian nehor ez dela profeta erraten den arren, aurkezpenera agertutako jende kopuruari erreparatuta, Xabi Lasaren kasua salbuespena dela ondorioztatzen ahal dugu.

Ura ez baita beti gardena eleberria ez da Xabi Lasaren lehen lan literarioa, poema batzuez landara, aspaldi idatzi baitzuen Manex Erdozaintzi Etxart: Bizitza eta pentsamendua saiakera gogoangarria. Haatik, Ura ez baita beti gardena eleberriarekin jauzi ederra eman du literaturaren arloan.

Ur gaitzen iturriak izenburua zuen hasierako bertsioa arindu eta zorroztu zuen egileak; gero Eta urak bere bidea izena eraman behar zuenak beste izena hartu zuen Irun sariketara aurkezteko tenorean, eta hala eman da; bigarren aukera baztertzea maite ez dudan arren, Interneten bilaketa xume bat egitea aski da probatzeko eta frogatzeko hobea dela izenburu gisa lehenetsi izana Ura ez baita beti gardena.

“Thriller Forala” dugu, Jon Alonsoren hitzetan, berriozartarraren eleberria: ongi jositako trama polizialean hilketak, mehatxuak eta beste aurkituko ditu irakurleak, baina baita trama horren atzean ezkutatzen diren eta beste nobela anitzetan agertzen ez diren arrazoi politikoak ere.

Nobela Lurberri izeneko Erriberako herri asmatu batean gertatzen da, baina deskribapenetan badira zantzuak irakurle begi-zoliak baliatzen ahal dituenak eszenatokia asmatzeko. Antzeko zerbait gertatzen da pertsonaiekin; izan ere, toki-izenak erabiltzen ditu pertsonaien abizenak izendatzeko, baina badira batzuk Yolanda Barcinaren garaiko Nafarroako egoera politikan pisu handiko pertsonaiak izan zirenak; pertsonaiak fikziozkoak dira, bai, baina fikzioa errealitatea kontatzeko baliatu du idazleak.

Protagonista Sara izeneko emakume bat da, ingeniaria, eta Xabi Lasak Nafarroako Administrazioan hartutako eskarmentuari esker guztiz sinesgarria den pertsonaia eta egoerak deskribatzea lortu du. Uraren azaroa ardatz duen eleberriak Bardeetara garamatza, eta gure iragan hurbilean emandako kasu eta gertakari zenbait kontatu behar zirenez gero, Xabi Lasak kontatu egin ditu: bazen garaia horrelako nobela bat izateko euskal literaturan, Nafarroako Erriberan kokatua eta hemengo batek kontatua.

Nafarroako botere ekonomikoak eta faktikoak eleberrian agertzen dira, baiki, baina ez denak; traman Eliza Katolikoaren itzal luzea ez da agertzen, Nafarroan gertatu ohi den bezala arlo anitz eta askotarikotan, eta alor horretan egileak duen ezaupideak eta bizipenak baliatzen ahal zituen eleberri honetan ere, trama biribiltzeko. Orduan, agian, gehiegi luzatuko zen eta, horregatik, bego bere horretan; haatik, espero dezagun, haren hurrengo lan-literarioetan, Nafarroako Elizaren inguruan Xabi Lasak duen eskarmenua agertzea.

Bukatzeko, Pello Uharte eta Jokin Irigoien lagun berriozartarrei eskaintza egitea keinu polit askoa da, biek ala biek Xabiren eskaintza ez ezik ziur liburua ere gozatuko zutelako, liburua irakurtzen animatzen den orok gozatuko duten gisa berean.

Garcilaso de la Vega, 1523-2023

Garcilaso hori espainiar soldadua

Gaztelako komuneroen etsai makurra

Nafarroako Konkistan odol, gar, egurra

Gure Herria zapalduz gogor aritua

Duela bostehun urte hemen gertatua

Plaka da horren lekuko, ez da gezurra

Iruñearen suntsiketa ospatzeko biba eta hurra 

Iruñean kapitain izendatua

Enperadorearen alde borrokatu zen

Nafarroatik Italiara igorria

hantxe erdietsi zuen ospe eta izen

Batez ere sonetoa, handik ekarria,

gaztelaniazko metrikara egokitzen

modu horretan bihurtuz poeta handia

Horren gorazarre ez al da anakroniko,

bitxi, arraro, arrotz eta estranbotiko?

Soneto hau estreinakoz errezitaua gaur Ahotsenean, 

Durango Azokaren karietara, HATSAkideekin batera 

Joxemiel Bidador poesia taldea: iluntasuna urratzen

Garai txarrak lirikarako

Ez omen dira garai onak lirikarako. Eta nik neure buruari egiten diot galde: inoiz izan al dira garai onak lirikarako? Batzuk bederen sinetsita gaude hobe dela, iluntasuna urratzeko, poesiaren aldeko kandela bat piztea iluntasuna madarikatzea baino, eta horregatik poesia talde bat sortu genuen Iruñean.

Irakurle taldeetan urrats bat aitzina

Zeren eta narratiba irakurle taldeak baziren eta badira Iruñean, eta Iruñerrian, baita Leitzan, eta Tuteran, eta Agoitzen, eta Aurizberrin, eta Zaraitzun eta Erronkarin ere... Irakurle taldeen loraldi batez mintzo da as`paldi ez dela Angel Erro poeta. Egun, Ia-ia berrogei talde euskaraz Nafarroa Garaian; baina polita litzateke irakurle talde espezifikoak antolatzea, adibidez, Nobela Beltza irakurle talde bat, talde beltza dei genezakeena, non Nobela beltza baino ez litzatekeen irakurriko, hilabetean behin edo bi hilabetean behin... aldizkortasuna, lekua eta bestelako zehaztapenak ez dagozkit niri, baina proposamena hor dago. Jakina, talde espezifikoak sortzeak ez luke ekarri beharko martxan daudenak kaltetzea eta hondoratzea... Oreka bilatu behar da. 

Poesia talde aitzindaria

Poesia talderik ez zegoen, ez hemen ezta EAEn edo Iparraldean, euskaraz bederen. Nafar Ateneoan bazen eta bada Angel Urrutia izeneko poesia-talde bat erdaraz,  Bada euskarazko poesia jorratzeko asmoz, euskarazko poesia talde bat sortu genuen Nafar Ateneoaren alartzean. Hilero egun batez biltzeko konpromisoa hartuta, 2019ko apirilaren 2an bildu ginen estreinakoz. 

Nafar Ateneoaren babespean jarri genuen ekimen hau abian, eta lehen bileran, Barañain etorbideko gure egoitzan, dozena erdi bat lagun bildu ginen: Matxalen Bezos bermeotarra, Antton Goñi lazkaotarra, Nerea Balda irurtzundarra, Mikel Sanz iruinxemea, Ventura Diaz txantrearra, Ines Castiella goierritarra... Talde anitza eta askotarikoa, poesia bera bezain anitza. 

Irizpide zenbait

Hasieratik beretik asmoa izan zen hilabete batean hemengo poeta bat aukeratzea, eta beste hilabete batean euskarara itzulitako poeta baten lana, lagin bat bederen..  Izan ere, hemen sortutako poesiaz landa, azken urte hauetan euskarari ekarritako poetak asko eta askotarikoak izan dira, batez ere, Munduko Poesia Kaierak bildumaren bitartez.  

Olerkari anitz eta anitzak 

Joxemiel Bidador zenaren omenez poesia taldeak haren izena hartu, eta aztertu genuen lehen poeta, ezin bestelakorik izan, Joxemiel Bidador bera eta bere liburua Hutseaniko hazkurria izan zen, Pamiela etxeak argitaratua. 

Arestian erran bezala, euskaraz sortutako poesia lantzeaz landa, euskarari ekarritako egile bat tartekatu ohi dugu eta, hori horrela, Idea Vilariño izan genuen protagonista gero zeren eta beste irizpide bat izan da emakumezko poetak ez ahaztea eta beti izatea emakumezko olerkariak, gizonezkoak bezainbeste. 

Barañaingo Sahats euskaltegian egin genuen ikasturte bukaerako emanaldi bat eta bertan egon ziren EGA mailako ikasleak gure poemak entzuten gure taldean dabilen Matxalen Bezos irakaslearen bitartekaritzari esker.

Era berean, Nafar Ateneoaren programazioan profitatu ditugu ekitaldi zenbait Iruñera etortzen zen poetaren lana ezagutzeko. Horixe egin genuen Jose Luis Otamendiren poesiarekin bera Kondestablen egon zelarik edo Emakume Olerkarien Egunean Civican-en egindako saioa.

William Blake, Castillo Suarez, Georke Trakl, Hasier Larretxea, Emily Dickinson... Beñat Sarasola izan genuen gonbidatu berezia Karrikirin egindako aurkezpenean Munduko Poesia Kaierak  bildumaren kontura… Menades liburu-dendan ere egin zen beste saio bat, Mari Luz Estebanekin. Era berean, izan dugu mintzagai Joan Margarit, Amaia Lasa, Pako Urondo eta Nezahualcóyotl, 

Nezahualcóyotl poeta eta Nahuatl hizkuntza bide batez. Huichol hizkuntzaz gure taldeko Anttonek kontatu ziginez, huichol hizkuntza Nayarit eta Jaliscoren inguruan mintzo den hizkuntza gutxiagotu bat dela, eta berak han ezagutu zuela bera bezalako ingeniari bat, eta ingeniari horrek bazuela amona bat huichol hizkuntzaz mintzo zena, eta Anttonek galdetu egin zion “Eta ez duzu ikasi zuk huicholeraz?” eta hango ingeniariak esan zion: Zertarako, hizkuntza horrek ez du ezertarako balio eta”. Eta Nahuatl-en poesia puska bat gorde denez, ikasi genuen “Soilik zorretan hartzen genion guk lorea munduari”, eta Nahutlen eta euskararen historiaren arteko paralelismoak ikusi genituen, zeren eta  Nahuatl-en egoera  ez da xamurra: ez du inolako laguntzarik Gobernutik, Ikastola modukoak, ttiki-ttikiak dira, analfabetismoa, txirotasuna, hiztun gutxikoak eta beste hizkuntza batean itoak , arrazakeria oldarkorra pairatzen dute eta ez dago arnas-gunerik...

Gero pandemia etorri zen eta etxeratze-agindua eta on line hasi ginen eskaintzen lotura poetikoa. Harrezkero, Nafar Ateneoaren egoitzara bertaratzerik ez duenak badu aukera on line konektatzeko eta saioari jarraipena emateko. 

Auxtin Zamoraren Su hatsa erakusketa Nafarroako Liburutegian egin zen eta Joxemiel Bidador taldekideok ezin genuen horrelakorik galdu, Miren Agur Meabe, Amaia Lasa, Itxaro Borda eta Juan Luis Zabala bertan egon zirelarik.  

Saio bereziez landa, Nafar Ateneoko bileretan hemengo eta hango poetak ezagutu ditugu: Ione Gorostarzu, Yannis Ritsos, Marina Tsvetaeva, Peter Handke, Fito Rodriguez, Alda Merini...

Aitor dezadan Alda Merini italiarra guztiz ezezaguna zela niretzat bederen. Milango emakume hau XX. mendearen bigarren erdiko poeta italiar laudatuenetakoa da. Bere poesia lirikoa da funtsean, nahiz sinbolismorako eta are mistizismorako joera nabaria duen. Poesiaren tradizioan jorratutako funtsezko gai gehienak landu zituen  eta maitasunezko poema bikainak ditu, Ez, ez itzuli, adibidez. 

Eta poeta garaikideak ez ezik, klasikoak ere izan ditugu: Lizardi, Zarautzkoa baina 10 urterekin Tolosara joan zena, Jelkidea, gazterik hil zena...  Irati Jimenezek 2021eko bere saiakeran "poeta totala" deitzen zion. Lizardiren poesia  Bihotz begietan, berargitalpenaren kari aukeratu genuen. Bere poema klasikoak kantuen bidez heldu zaizkigu Ondar gorri, Bizia lo, Otartxo utsa, Bultzi-leiotik, Asaba zaarren baratza, Euskal Pizkundea…

Mandelstam, Lizar Begoña eta bere Gepardo japoniarrak, Alejandra Pizarnik argentinarra,  duela gutxi hil den Louise Glück amerikarra eta Iparraldeko Txomin Heguy;  Txomin Heguy hazpandarraren Lur ilaunduan lorea olerki-liburua mintzagai izan genuen Nafar Ateneoan, bera eta Maiatz argitaletxeko Lucien Etxezaharreta bertan egon zirelarik, eta haren poema batek hala dio: 

'Ez dezagun eman amore; 

etengabe lur ilaunduan dauden loreak 

urezta ditzagun!'  

Badakizue poesia nork bere modura eta bere eskarmentuaren arabera interpretatzeko eta ulertzeko modukoa dela. Hori horrela, nik sinetsi nahi dut, besteak beste, poesia taldeari berari buruz ari zaigula mintzatzen, eta lur ilaunduan gure taldea lore xingle eta xume bat bezalakoa badarik ere, ureztatu eta zaindu behar dela, ongarria jo behar da inguruan lur ilaundua emankor bihurtzeko. 

 

Hemendik aitzina

Hasieran nioen gisara, ez omen dira garai onak lirikarako, baina guk argi poetiko bat piztu egin dugu iluntasunean; eta gure asmoa da iluntasuna urratzen jarraitzea. Hori horrela, ikasturte honetarako plana zehaztu dugu irailean egin ohi dugun gisan, ikasturte honen lehen bileran; bertan atera ziren izenak, honako hauek izan ziren: Bertold Brecht, Harkaitz Cano, Itziar Uharte, Maite Lopez Las Heras, Ernest Hemingway  

Bertold Brecht-en gaineko saioa egin berri dugu eta sekulako pagotxa izan dugu Munduko Poesia Kaierak bilduman ateratako Bertold Brechten poemak euskaratu dituen itzultzailea bera, Irati Majuelo, gurekin egon zelako Nafar Ateneoan... Hori benetan, sekulako zortea da gure txikian, horrelako itzultzaile gazte bat izatea, alemanieratik euskarara egindako itzulpenaz mintzatzeko eta, bidenabar,  poesiaren itzulpenaz ere mintzatzeko parada izatea saio gogoangarri batean.  

Bestalde, ikasturte honetarako programatuta dago saio bat Ernest Hemingway Nobel saridunaren poesiaz. Izan ere, aurten bete dira ehun urte Iruñera estreinakoz etorri zela eta narratzaile ona ez ezik poeta ere bazen, bere poesia ezezaguna izanagatik. Duela ehun urte etorri zenean Hemingway kazetari gazte bat zen, 24 urtekoa,  artean ezezaguna, baina ordurako ibilia zen Lehen Mundu Gerran Italiaren eta Austriaren arteko frontean, anbulantzia gidari, eta bere poemek adierazten dute ez zela burugabeko mozkor ergel bat, erakusten diguten irudi interesatua eta manipulatuaren kontrara, berak idatzi zituen poemek bestelako Hemingway bat erakusten digute: 

Armada guztiak berdinak dira 

Publizitatea ospea da 

Artilleriak betiko zarata zaharra du sortzen

Adorea, mutilei egozten zaien ezaugarria 

Soldadu zahar guztiek begi abailduak dituzte 

Borrokalari zahar guztiek 

betiko gezur zaharrak dituzte entzuten 

Gorpuak euliz estaliak beti 

Parisen idatzi zuen poema hori, 1922an, Euskal Herrira etorri aitzin, gaur egun esango genuke poema antimilitarista zela... Iruñean eta Iratin ibili zen Ernest gazteak ez du zerikusirik erakutsi ohi diguten Hemingway estereotipatuarekin 

Eta beste izen batzuk baditugu: Txomin Peillen, Anjel Erro, Bernard Manciet, Castillo Suarez, Beatriz Chivite, Hedoi Etxarte, Angulemako Margarita, Liman Boisha poeta sahararra, eta Palestinako poesia ere jorratu nahi dugu 

Azken eleak

Duela bost urte, 2018ko azaroan Nafarroko Irakurle taldeen lehen biltzarra ospatu zen hemen, Nafarroako Liburutegian; irakurle, liburuzain, dinamizatzaile  eta idazleak izan ginen bertan, hirurogei lagun osotara, ahobizi eta belarriprest.

Mahai-inguruan Jose Angel Irigarayk liburuaren eta irakurlearen arteko zubigintza, bitartekarien garrantzia azpimarratu zuen, alegia irakurle taldeen dinamizatzaile, edo koordinatzaile edo arduradun, nahi duzun bezala deituta.  “Ausartu, sartu eta sortu” egin zuen aldarri auriztarrak.

Jon Atxaga irakasle eta dinamizatzailek eskatu zien bertan zeuden arduradun politikoei liburu sareko liburu-sortak berritzeko, handitzeko eta liburu atera-berriak erosteko. 

Fertxu Izquierdok kontatu zigunez, Atxagaren eta Sarriren poemak irakurtzen hasi zenean, mundu oso bat zabaldu zitzaiola. 

Artean ez zegoen poesia-irakurle talderik.  Gaur egun badago poesia talde egonkor bat, Joxemiel Bidador zenaren izena daramana. Taldea izanik ere, taldea irekia da, eta Nafar Ateneoan bitzen garen arren (Barañain etorbidea, 10. 1.) Nafar Ateneoko kide ez denak ere ateak zabalik ditu. Beti ikasten da saio hauetan... Zer irakurri dugun, liburuak elkarri gomendatu, elkarri utzi, zer idatzi dugun, elkarri pasatu, Beti esaten da  norbait zuk idatzitakoa irakurri duena izatea oso garrantzitsua dela hasi-berrientzat... Bada, ez bakarrik hasi-berrientzat.

Jose Angel Irigarayren Fertxu Izquierdoren hitzak nire eginda: “Ausartu, sartu eta sortu; mundu oso bat duzu zain.”

Azken alea 

Amaitzeko, Gazako egoera larria dela bide, Irakurle Taldeen Biltzar honetako ene hitzaldian tarte berezi bat egin nahi dut  poeta palestinar bi aipatzeko: Hiba Abu Nada eta Marwuan Makhoul, blog honen aurreko postean azaltzen direnak.

Hemingway gaztea Iruñean, 1923-2023: izozmendiaren teoria

 Hemingway Iruñera estrainekoz etorri zenetik ehun urte beteko dira aurteko Sanferminetan. Artean ez zen ospetsua, ez zen Pulitzer sariduna, ezta Nobel sariduna ere, hogeitabost urteko kazetari gazte bat baizik ez zen. Hemingway gazteak ez du zerikusirik erakutsi diguten Hemingwayren gaineko irudi estereotipoz betearekin, ez horixe! Izan ere, Hemigwayren kontura, mito anitz eta askotarikoak daude, Iruñeko La Perla hotelaren ingurukoa, adibidez.

Nolanahi, Iñaki Sagarna eta Edorta Jimenezekin batera, Iruñeko Kondestablearen jauregian mahai-ingurua egin da euskaraz eta bertan, besteak beste, Izozmendiaren teoria azaldu zen.

Hemingway-ren teoria —eta praktika— ospetsu honen arabera, testu literarioa izozmendi baten gisakoa da, eta testuak, izozmendiaren antzera, istorioaren osotasunaren zati ttipi bat baino ez du agerian uzten, irakurleak osa dezan.
 

Hori horrela, begien bistan den izozmendiaren zatiak ur-azalaren azpian gertatzen ari dena iradoki behar du; ipuinaren mamia edo giltzarria, garrantzizkoena, sekula ez da zehatz eta mehatz zuzenean azaltzen. Idazleak gertaerak aurkezten ditu, baina ez du azalpen luzerik ematen, eta irakurleak interpretazio-lana egin behar du.
 

Kazetari gazte bat zelarik, anitzetan entzun zuen Kansas City Star egunkariko Pete Wellington zuzendariaren ahotik: "Erabili aditzak, ekintza eman behar baita, ez adjektiboak" Perpaus laburrak, errazak, argiak eta zehatzak.
 

Irizpide horiek abiapuntutzat hartuta, urrats handi bat eman zuen aitzina Literaturaren (letra larriz idatzita) gaur egungo kontzepziorantz; izan ere, narratiba tradizionalak problemak ebazteko eskemaren arabera funtzionatzen zuen, eta zer gertatu(ko) ote da? galderari ematen zion arrapostu. Hemingwayk, berriz, zertzeladak baizik ez ditu ematen, ipuinean zer gertatzen den irakurleari guztiz argitu beharrik gabe. Anbiguotasun horri esker, ipuina irakurtzeko aukerak biderkatu egiten dira.

Ernest Hemingwayren ipuinetako batzuk, "Muinoak elefante txuriak halako", "Hiltzaileak", eta "Cat in the Rain", gaur egungo narratibaren klasiko bihurtu dira. Istorio horiek, sinple eta xaloak izanik ere, gizakiari buruzko azterketa sakonak gordetzen dituzte bere baitan, eta irakurleak osatu, esanahia eman behar dio. Euskaraz badugu aspaldi euskaratutako altxor bat, Hemingwayren ipuingintza gozatzeko:  Francis Macomber eta beste zenbait ipuin, Igela argitaletxearen eskutik.
 

Izozmendiaren gisako idazkera baliatu zuelarik, Ernest gazteak present izanen zuen, naski, urte batzuk lehenago Titanic itsasontzi transatlantiko erraldoiak izozmendi bat jo eta hondoratu zenekoa; Ernest Hemingwayren idazkera-estiloak ere ordura arteko literaturaren flotazio-marran arrakala ederra eta jaidura berritzailea sortu zuen, Literatura izeneko itsasontzia hondoratu gaberik ere.

 

Hitzaldian, Hemingwayren narratibaz landara, Hemingwayren poesiaz ere mintzatu ginen, eta kontu jakingarri anitz gehiago ere, esaterako, Ernest Hemingwayren lagun bati buruz hitz egin genuen, Eric Dorman-O'Gowan Chink izeneko lagun irlandarraz...

 

Limoi bat...

Sergie Pàmies idazle kataluniarraren ipuin bilduma hau, Limoi bat imintziorik egin gabe jaten baduzu —Si menges una llimona sense fer ganyotes— (Txalaparta, 2011) hirugarrenez irakurri berri dut. Liburuen lehen orrialde txurian data jartzeko ohiturari esker, badakit 2011n irakurri nuela estrainekoz. Limoiaren zapore garratza baino, oso zapore goxoa utzi zidan liburu honek irakurri nuenean, eta oraingo honetan, gozatu dut berrirz ere.

Hogei ipuinek osatzen duten bilduma hauek aniztasunaren dohaina dute, eta, beraz, irakurle orok erran lezake ipuin-bilduma hau irakurritakoan, “ipuin batzuk beste batzuk baino gehiago gustatu zaizkit”; ez zait oso iruzkin burutsua, Pelloren egia  baita ipuin bilduma batean, ezinezkoa dela ipuin guztiak izatea berdin maitagarriak neurri berean ala gorrotagarriak neurri berean; ipuin bilduma orotan, berez, aurkitzen ditu irakurleak beti gustagarriagoak diren ipuin batzuk bestetzuk baino, jakina.

Nolanahi, Sergi Pàmiesen ipuin bilduma honetako  ipuin guzti hauek iradokitzaileak dira, aberatsak, eta idazle-ofizioa ederki egiten duen froga idazkera-estiloan datza: ipuinotan ez dago ez sobera, ez falta duen deusik, egileak ipuinak zorroztu, berridatzi eta azaleko kontuak kimatu dituen seinale, maisutasunaren erakusgarri ene uste apalean.

Ipuin guztietako hasierak izugarri zaindu ditu Pàmisek, ipuinari ekiteko egunerokoa edo ohikoa den egoera edo anekdota bat baliatzen du, eta aitzakiatzat hartuta, ipuina abiatzen da; aise ikusten ahal du bere burua irakurleak pertsonaia zenbaitetan, hasieran bederen... eta irakurlea harrapatuta sentitzen da, berez, eserialdi bakar batean guztia irakurtzen duen arte.

Ipuinetan protagonista anonimoak pertsona arruntak dira, baina gaurko gure gizartearen gaixotasun isilak pairatzen dituzte (segurtasun eza, isolamendua, abandonua, harremanetarako gaitasun urria eta beste portaera-nahasmendu zenbait), baina idazlea ez da luzamendutan ibiltzen deskribatzen patologiarik, protagonistek egiten dituzten ekintzen bidez eta zertzelada laburren bidez ikasten dugu gertatzen zaiena.

Bukaeretan ere, idazleak asmatu egiten du bete-betean ipuinak biribiltzeko, irakurlea , gehienetan, txundituta utzirik.

Txokolatearekin gertatzen den bezala, ez da komeni txokolate-tableta guztiak jatea takada batez, tripako minik izan nahi ez badugu; gainera, hori eginda ez genituzke gozatuko ez txokolatea, ez ipuinak. Komeni da, komeni denez, txokolate batetik bestera trago bat ur hartzea, denbora tarte bat uztea alegia, ipuinak utzitako zaporea aho sapaian bueltaka dabilkigularik, txokolatearen entzimek gure burmuinean sortutako ideia, zalantza, ezinegona, harridura, durduza, irribarrea, eta bestelako sentsazioaren oihartzuna aditzen.

Ipuin gutxi batzuk aipatzearren, horratx:

Beste bizitza  L’Altra vida

Bildumari hasiera ematen dionaren hasiera maisulantzat har daiteke: “Hil behar izan nuen maite ote ninduten jakiteko”... Hasiera horrekin, nola ez jarraitu irakurtzen?

 

Gure gerre La nostra guerra.

Gerrari buruzko ipuin bat eta idazketari buruzko testua, metaliteratuta adibide bat, eta ez bakarra liburuan, idazle-jendearentzat biziki interesgarria.

 

Ur-tanta bi bezala Com dues gotas d’aigua,

Oso laburra baina ezinbestekoa; egileak berak azaldu duen bezala bideoren batean, kamera geldoaren teknika erabiltzen du batzuetan; ipuin hau horren froga.

 

Eriondoa Convalescència.

Gauez emaztearen dei batek ekarriko du irakurlea harrituko duen istorio bat, aitaginarreba ospitalean dela eta nezeserra prestatzeari ekiten diolarik protagonistak.

 

Esperimentua L’experiment

Artur pertsonaia, bizi-esperimentu baten protagonista; beste ipuin eder bat, eskarmentu handiko irakurle bat ere harritzeko modukoa.

[...] Entrenamenduak bizi izateko moduan ere, Arturrek borroka bera antzematen du sormenaren eta inprobisazioaren artean, eta jarraikitasunaren eta koherentziaren artean. Batzuen indarrak besteen talentuaren osagarri dira, esan ohi dute adituek.[...]

 

Fikzioa Ficció

Metaliteraturaren bidetik jorratutako ipuin biribila: bilduma osoan gehien gustatu zaidana, segur aski, idazkuntzari dagozkion zatiengatik; horratx:

[...] “Klimak ere ez dio ezer eransten narrazioari. Batzuetan, pertsonaien jokaera jakin batzuk zuritzeko, istorioek eragin dramatikoko elementu klimatologikoak izaten dituzte. Euria goian behean egiten badu, esaterako, espero izatekoa da tren bat errailetik irtetea, edo itsasontzi bat hondoratzea, edo hegazkin bat, turbulentzia espiral batek irentsirik, bidaiariek jainko osagarriei otoitz egiten dieten bitartean [...]

 

Argazki bat Una fotografia.

Hildako semearen argazkiari beha, beste ipuin harrigarri bat.

Bi hitzetan laburbilduta: ipuin bilduma hau ahantzi xamar egonik ere, guztiz gomendagarria da.

Eric Dorman-O'Gowan Ernest Hemingway-ren lagun irlandarra

 

“So we’re going to live” “Biziko gara, beraz” esan zion Britainiar Armadako komandanteak Ernest izeneko gazteari. 1918ko azaroaren 11 zen, armistizioa iragarri berria, bost urteko gerla amaitutzat emanda; “Biziko gara, beraz” esan zion ofizialak Milango Anglo American Club-ean ondoan zuen gazteari, astebete lehenagotik baino elkar ezagutzen ez zuten arren. Biak ala biak gerran kolpatuak izanik, eriondo, bazuten pozik eta uros egoteko arrazoi nahikorik, armistizioa aldarrikatuta, lubakietako infernu gorrira ez baitziren itzuliko.

 

Elkar ezagutu zuten unetik, Ernest gazteak berehala antzeman zion Eric Dorman-Smith ez zela ofizial arrunt bat, “ordinary” hitzak dituen ñabardura guztiekin; ez, gizon hori ez zen, ez normala, ez narrasa. Jite interesgarri eta hizkera dotorekoa, punttu aristokratikoa zerion hitz jario neurritsuari; halere, bazuen doinu berezi bat; nondarra ote?

 

- English?

- Irish!

 

Gazte amerikarrak jaso zuen erantzun irmoak susmo guztiak baieztatu zizkion:

Britainiar Armadako ofizial bat, Royal Northumberland Fusiliers-en uniformez jantzia eta bularraldea dominez betea, irlandarra izateaz harrotasunez ihardetsi ezagutu berri duen bati, bi urte lehenago Dublinen sortutako Eastern Rising edo Aste Santuko Matxinadaren oihartzuna artean itzali gabea zelarik… Ez, ez zen an ordinary man.  

 

Artean Ernest Hemingway ez zen idazle ospetsua, ez zen Nobel sariduna, gerlan ibilia zen Italiako frontean anbulantzia baten gidari; zauritua bai, eta bazuen Italiako Gobernuak emandako domina bat, baina txikikeria bat Eric Dorman-Smith-en ibilbide militar oparo eta arrakastatsuaren aldean: Mons, Messines, Armetières eta Ypres-eko hilkintzetan ibilia, hiru bider zauritua, hasieran lotinant, gero kapitain, orain komandante, bere manupeko brigada oso bat artez eta adorez sarraskitua izatetik salbatzeagatik ohoratua… Chink deitzen zioten beste ofizialek eta lagunek; Ernest gazteak miresmenez begiratzen zion bakarrik bost urte zaharragoa zen baina bizitzak emandako kolpeen ondorioz hamabost urte zaharragoa zirudien gizon segail bibotedun horri… Ernest gazteak ere, lagun-min bilakaturik, laster deitu ahal izan zion Chink.

 

Adiskidetasun hori, urteen joan eta urteak jin, bizkortu, azkartu egin zen, eta Parisen elkarrekin eman zituzten asteak 1922an, Ernest Hadley emaztearekin bertan bizi eta kazetari freelance aritzen baitzen. Are gehiago, Ernestek gonbit egin zion Montrealera joan zitezen mendian ibili eta arrantzan aritzera elkarrekin.  Handik gutxira berriz elkartu ziren, non eta Kolonian, ordurako Hemingway Toronto Star egunkarirako berriemaile zebilela. Uda horretan Parisen elkartu ziren berriz, eta garai hartako Intelligentsia osatzen zuten idazleen eta intelektualen artera sartu zen Ernest Hemingway-ren eskutik, eta hor Chink-ek ezagutu zituen, besteak beste, James Joyce irlandarra, Ezra Pound poeta, Gertrude Stein, Ford Madox Ford eta John Dos Passos idazleak…

 

Urte horretan eman zuen argitara Hemingwayk bere lehen liburua, In Our Time, eta liburu hori nori eta Eric Dorman-Smith adiskideari dago eskainia, eta ez  goian aipaturiko idazle garaikide handi horietako bati, liburuan Eric Dorman-Smith-en beraren anekdota zenbait, Mons-eko guduketakoak, aipatzen dituelarik.

 

Eric Dorman-Smithek bisita egin zion atzera 1924ko martxoan. Izan ere,  amerikarraren eskariz irlandarra haren seme John-en aita-pontekoa izan zen.

 

Uztail horretan, Hemingway eta Dorman-Smith, John Dos Passos, Robert McAlmon eta Donald Ogden lagunekin batera, Iruñeko Sanferminetara etorri ziren, eta Ernest Hemingwayk The Sun also Rises – Fiesta eleberria idazteko baliatu zuen bidaian bizitutakoa. Izan ere, Eric Dorman-Smith-en ezaugarri zenbait Wilson-Harris pertsonaiarengan aurkitzen ahal dira.

Baina Euskal Herrian elkarrekin berriz egon ziren, hogeita hamar urte pasaturik, Irati ibaiaren inguruan, arrantzan eta, orain dela hogeita bost urte egindako Itoitzeko urtegiak uz-azpian utzitako lurraldeetan. 

Orduarako Ernest gizon heldua zen, kazetari eta idazle ospetsua, Nobel sariduna, eta Chink-ek Chink izaten jarraitzen zuen, baina Eric Dorman-Smith izena aldatua zuen eta Eric Dorman O’Gowan zuen izen ofiziala, soinu irlandarragoa zuen eta.

 

Chink ere ospetsuagoa zen, Bigarren Mundu Gerlan Afrikaren Iparraldean ibilia baitzen Armada Britainiarrean goi mailako agintedun, Rommel-i aurre egiten, non bere abilezia eta trebetasuna agerian utzi zuen. Haatik, Winston Churchill-ek Britainiar Armadaren porroten paga-burutzat hartu zuenez geroztik, 1944an baztertua izan zen eta Chink Irlandara, sorterrira, itzuli egin zen.

 

Handik urte gutxira, 1950eko hamarkadaren hasieran, Irish Republican Army (IRA) Irlandan bitan zatikatzen zuen —eta duen— mugaren aurkako kanpaina militarren zebilen; bada, nor eta Eric Dorman O’Gowan ibili zen aholkulari IRArentzat buru eta bihotz.

 

Ernest Hemingwayk Chink ezagutu zuelarik bete-betean asmatua zuen, bistan da: Eric Dorman-Smith, gerora Eric Dorman-O’Gowan bilakatua, ez zen gizon arrunt bat izan, “an ordinary man”, hitzak dituen ñabardura guztiekin; ez, gizon hori ez zen, ez normala, ez baldarra, ez narrasa, ez, utzia, ez axolagabea.

 

Gaur bezalako egun batean hil zen, maiatzaren 11n, 1969an, sorterrian, Cavan konterrian, 73 urte zituela.

 

Ernest Hemingway-k lehenago hila zen, jakina denez, baina, bukatzeko, agian egokia da gogoratzea Parisen 1924an idatzi zuen olerkia, parrandan, mendian eta arrantzan elkarrekin bizitutakoak gogoan eta Chink laguna militarra izanik hil zitekeela kontuan hartuz:

 

Chink-entzat, ofizioan sendotzen ari delarik

Zure gorpua jasotzean

Itsuski estutua zure aurpegia

Egoera argiki azalduta

Herioren eskutik

Ez dugu sinetsiko joana zarela

Zure botak gehiegitan erori dira

Garagardo on-ona gehiegitan edan dugu

Egunsentia ikusiak gara gu

Eta euria madarikatu dugu

Eski-pista hondatzeagatik

Edo ibaiko ura uher bihurtzeagatik

Arrantzarako euliak alferrikako bihurturik.

 

Paris, 1924 

 

Piriniotako V. mikroipuin lehiaketa

Iragan den ostiralean, Piriniotako V. mikroipuin lehiaketaren sari-emate ekitaldia ospatu genuen.  Helduen kategoriari lotuko natzaio azpimarratzearren kategoria honetan maila handiko ipuinak aurkeztu direla, iaz baino gehiago eta sei-zazpi ipuin zinez on-onak.

Lehen saria egokitu zaio Petrus ezinenez ezkutatzen zen Erronkariko Oihane Garmendiari, Bete eta Hutsune ipuinari esker: gai unibertsala izanagatik bertako egoerara egokitzen asmatu du ipuin originala lortuta. Ehun hitzeko mikroipuina idatzi du Oihanek, baina arazorik gabe irakur daitekeena, batez ere puntuazioaren erabilpena aratz eta argia baliatu duelarik.

Iazko edizioan lehen saria irabazi zuenak, Bizkaiko nafartarra den Patxi Gaztelumendik, aurtengo bigarren saria eskuratu du Harpeako altxorra ipuinari esker. Euskal literaturaren erreferenteak baliatu eta artez josi ditu, ipuina pisutsu bihurtu gaberik ere; hori horrela, guretzat hain ezaguna den toki bati literatur maila erantsi dio, bertako eleak eta kokaguneak baliaturik.

Mila kilo bana zorion guztiei

   

On Kixote Mantxako, jendaurreko irakurraldian euskara ere present

Iragan den astean On Kixote Mantxako klasikoaren irakurraldi publikoa egin zen Iruñean Liburuaren Egunaren karietara. Jendaurreko irakurketa  honek hogeita bost urte bete dituen honetan, euskara present egon da bertan sekula baino gehiago. Beste urte zenbaitetan ez bezala, aurten lagun kopuru polita aritu ginen On Kixote Mantxakoaren testu laburrak irakurtzen. 

Esan gabe doa, parte-hartzaile orori eskertu behar zaio bertan egon izana, baina nik bereziki eskertu nahi diet ondoko hauei: Ines Castiella, Ines Genua, Maite Saralegi, Lurdes Larunbe, Rosario Urkiola, Luisa Salaberria, Edurne Iribarren, Rikardo Barea, Irene Txurruka eta Maite Ramosi; osotara, hamaika lagun —hamar gehi bat— aritu ginen euskaraz irakurtzen... Inoiz baino gehiago! Biba zuek! 

Nolanahi dealrik ere, nik badut proposamen ttipi bat hurrengo urte(eta)rako; irakurleok, ahal dela, bertsio bera baliatzea,  Pedro Berrondok euskaratua eta Patxi Ezkiagak egokitutakoa, alegia, Don Kixote Mantxako izeneko liburu formatuan dagoena. 

Soilik paperean egonik ez da bestea bezain erosoa lortzeko tenorean, eta baliteke ez izatea bestea bezain aberatsa, zeren eta, azken finean, egokitzapen bat baita... Baina nik orain berriz egin beharko banu, dudarik ez dut, hauxe ibiliko nuke, duda mendrenik gabe. 

Hatsaren olerki bilduman, haikuak

Hatsaren olerki bildumak 25 urte betetzen dituen honetan, hiru haiku ttipi eman ditut argitara, eta hemen, horren erakusgarri, batto baino ez:

Laino urrunak

Garraldako bidean,

dilindan tantak

Nolanahi delarik ere, haikuen munduan sakondu nahi duenarentzat, Iruñean maiatzaren ondarrean egonen den Kukai izeneko topaketara gonbit egiteko baliatu nahi dut mezuño hau; datorren hilabeteko azken larunbatean, hitzordua haiku-zaleentzat Iruñean.

Hitzen hasperenak olerki liburuaren haritik

 

Durangoko Azokaren Ahotsenean eta Hitzen hasperenak olerki liburuaren kari, literatur solasaldia izan dut Sabin Oregirekin. Izan ere, Pandemiak ezarritako itxialdiaren alde positibo bat, positiborik bada, denbora gelditu egin zela izan zen, egunerokotasunaren etenaldi horrek sormenari leiho bat zabaldu ziolarik. Sormena zerbait berri egiteko, olerki  berriak idazteko eta jasota geldi daitezen denbora geldirik zelarik. Agian ez legoke gaizki egitea ikerlan bat, jakiteko ze-nolako ekoizpen oparoa eman den euskal liburu eta disko-gintzan pandemiaren ondorioz eta ondoren; horra hor, unibertsitateko ikasle bihoztoi batentzako proposamena.

 

Baitezpadako itxialdian taxututako olerkiak dira Hitzen hasperenak bildutakoak, haatik bizi-biziak, bizitza bezalako testu anitzak eta askotarikoak. Eta bizitzan bertan bezala, badira hasperenak sortzen dituzten egoerak eta bizipenak, eta horixek ditut liburu honetan bildu. Irakurleak, beraz, olerki hauetan arrosak eta arantzak aurkituko ditu, itxuraz arrosa gehiago arantza baino, baina bata eta bestea lotuta doaz uztarri berean, ez baitago arantzarik gabeko arrosarik, arantzak eta arrosak txanpon beraren bi aurpegiak direlarik.

 

Bizipenak aurkituko ditu, beraz, irakurle begi-zoliak, eta poemen osagarri, Maite Ramos Fernandezek egindako irudi bereziak, akuarela eta tintaz egindako irudi bereziak.

 

Maiatz argitaletxeko Lucien Etxezaharretaren proposamen bati jarraiki egindako irudiak dira eta, batzuk lehendik idatzitako olerkiei begira eginak dira; beste irudi batzuk, aldiz, ez zetozen bat  eta, hori horrela, poemak a posteriori idatzi behar izan ziren irudiaren haritik; erronka polita olerkariarentzat...

 

Hitzen hasperenak edo hitzen suspirioak; izan ere, poesiak horretarako balio du, alegia, hitzak hartu, harilkatu, jolastu eta bertzenaz esaten ezin direnak adierazi.

Su hatsa Senpereko Mediatekan

 Nehor ez omen da profeta bere sorterrian, horixe dio erranairuak, baina oraingo honetan bederen, Auxtin Zamora senpertarrak merezitako omenaldia eta begirunea jaso du Senperen bertan, Su Hatsa izeneko erakusketa bertan ikusgai delarik. 

Aluminio urtuaz egindako irudien bilduma ikusgarria estrainekoz ikusteko parada izan genuen bertaratu ginenok. Erran gabe doa, lagun zaharrak berriz elkartzeko topaleku atsegina bihurtu zen Senpereko Mediateka eder askoa.