Euzkitzeren esana, gure lana

Aspalditik Zarautzen bizi den azpeitiarrak idatzia eta sare sozialetan irakurria:

“Iristen zaizkigun gauza bitxiak bere horretan zabaltzea da errazena.

Erdaretan heltzen zaizkigunak euskarara itzultzeko ahalegintxoa egin behar genukeela iruditzen zait”. 

Akort eta ados. Honatx gaurko nire ekarpena, Jean Piaget suitzarraren esaldi bat :

Txapela buruan, olerkia ahoan

Dobera Elkarteak laugarren urtez jarraian antolatua, Hernaniko IV. Liburu eta Disko Azokan iraileko azken asteburuan ospatu da. Bertan izan gara HATSAren Poesia bilduman idatzi ohi dugun poeta batzuk; nola azaldu hara eta izenburuak berak iragartzen dioen maneran: Txapela buruan eta olerkia ahoan.

HATSAren saltokiaren inguruan bilduta agertzen gara Garazi González de Durana, Ainara Maia, Matxalen Bezos, Marisa Arruabarrena, Iñaki López de Luzuriaga, Arantza Martínez, Fito Rodríguez eta nihaur ere. Hatsaren Poesia bildumaren 26. liburu-bildumaren ale batzuk saltzeaz gain, azken bilduma honetan argitaraturiko olerkiekin emanaldi labur bat ere egin genuen eta, bidenabar, palestinarren aurkako sarraskia salatzeko aukera ere profitatu genuen. 

  Itzuliz usu begiak liburu mamitsuan Anjel Lertxundiri irakurri nion Julio Cortazar idazle argentinarra "idazle izatera sartu aurretik itzultzailea izan zela, batak ekarri zuela bestea". Tentazioa izan dut testu hau biribiltzeko Hernanin errezitatu nuen ene poema bat, soneto bat, hemen idazteko, baina blog honetan bertan bada jada soneto bat —baten faltan, bi!— eta hori egin ordez Julio Cortazarrekin amaituko dut. Izan ere  Cortazarrek badu aipu bat euskaratu eta arrunt egokia irizten diodana:  

Gesto aldizkariaz, bi hitz

 

Uda amaitzera doa eta Eliza Katolikoak Hego Euskal Herrian banatu duen aldizkari baten berri eman nahi dizuet, gogoangarri, ez eredurgarri, ordea. Uda honetako oparia dakarkizuet Gipuzkoako eliza batean jasotako aldizkari baten azala, honako hau:

Gesto du izena, eta Haur misiolarien aldizkaria, azpititulu. Espainia aldean egiten duten aldizkaria “egokitu” dute atal gutxi batzuk euskaratuz, baita azala ere. Izan ere, azala behar da horrelako marrazkia jartzeko! Han-hemenka Eliza Katolikoaren barruko hamaika pederastia-kasu agertzen direlarik asterik aste, ez zait batere egokia iruditzen neskatilaren atzetik korrika dabilen gizon bat jartzea, bai, badakit, Jainkoa eta gizona aldi berean, “Sinite parvulos venire ad me” esan omen zuena, ezen ez post pueros et puellas. Jesukristo korrikalari? Jesukristo aizun bat irudikatzeak ez dio mesederik egiten Kristautasunari.

Asaldagarria egin zaidan beste kontu bat izan da Erreportaia epigrafepean dagoen izenburu hori, hasieran “Bi ume bakarra baino hobe” begitandu zaidalako, baina, aitor dezadan (d)efektu optikoa izan dela, urrezko dominez ari baitzen; gauzak zer diren... Hor ere, Urrezko bi, bakarra baino hobe izenburua agian argigarriagoa zatekeen. Ongi letorkioke, bidenabarkoan, gutxienez zuzentzaile ortografikoa erabiltzea, Parixeko Jokutan (sic) bezalako akatsak, barkagarriak ahoz baina ez idatziz, zuzentze aldera.

Izan ere, atal zenbait euskaraz egonik ere, begi-bistakoa da gaztelaniaz mamitutako eta Espainian egindako aldizkaria dela, eta duda mendrenik ere nehork izan ez dezan, azalaren ezkerreko Espainiaren bandera dugu, azal osoan bereizten den bandera bakarra. Eliza Katolikoaren aldizkaritxoak argi erakusten du nazionalismo espainolaren tresna bat dela ume euskaldunak doktrinatzeko fede katolikoan eta, bide batez, espainoltzeko. Baina Espainiaren ikurra ez ezik, Frantziarena ere badugu: Eiffel dorrea, Frantziako nazionalismoaren sinboloa begi-bistan, gure Euskal Herria bitan zatikatzen duten nazio okupatzaileen sinboloak azalean. Gesto aldizkariak euskarazko testu zenbait bai, baina, xede eta helburu, nazionalismo espainola eta frantsesa sustatzea eta bultzatzea Joko Olinpikoen aitzakiatan.

“Nire erresuma ez da mundu honetakoa” esan omen zuen Jesusek. Gesto aldizkari hau behintzat, ez da Euskal Herrikoa, ezta garai honetakoa ere, testuei darien kutsua ikusita. Nire lagun batek, kristaua eta abertzale zintzoa berau, Eliza Katolikoarekin obsesionatuta nagoela dio. Gesto aldizkaria ikusirik eta nihaur ateo izanik haserratu banaiz, kristaua eta abertzalea banintz, suminduta egonen nintzateke.

Gazako Olibondoetan

 

Noraezean dabilen mundu baten hondakinen artean
kondenatuta nago urrats bakoitzean.
arimaren une bakoitzean.
Hitzak bilatzen ditudanean,
malko ukiezinak aurkitzen ditut,
goizez esnatzean,
eguzki-izpien artean

hezetasuna altxatzen denean,
ume bat hondakinen artetik ari da irteten
parke baten bila
beste batzuek alfonbren artean hitz egiten dute
irribarre egin eta badoaz.

Nork etengo du bonben burrunba?
Nork ereingo ditu loreak holokausto hau amaitu dadin?
Aski dugu gorrotozko irribarrez
bizitzaren suntsipenaz.

Malkoek ez dute etenik
haur bakoitzarekin, adineko bakoitzarekin
bizitza hautsi bat hiri fantasma batean
egunero hiltzen den kanpamendu bat.

Eraman zuen gorrotoa,
zuen armak
urrundu zaitezte zeru izartsuan
utzi euriari hodei bakoitzean itzultzen.

Han, Gazako olibondoetan
ume baten irribarrea sortuko da berriz.

 Saharako poeta Ali Salem Iselmu-ren olerkia

Harria + Ura + Tinta erakusketa Larraldean

 Larraldean, Senpere-Amotzen, Maite Ramosen Erromanikoaren Printzak —Harria + Ura + Tinta— margo-erakusketa atzo arte izan zen ikusgai.  Maite Ramos Iruñean sortua da.  aspaldi handitik Berriozarko bizilaguna izanagatik. Margolari autodidakta da eta bestelako erakusketa hau bera lehendik ere egin Iruñeko Plazaran izan zen. Nafarroa Garaiko eliz eta baseliza erromanikoetan atzemandako zirrararen eraginez, irudi bilduma eder bat, hamalau arte-lanez osatua, izan du erakusgai. 

Azken urteotan anitz zabaltzen ari den Arte Erromanikoa ohikoa ez den beste era batez erakusten du Maitek bere margoen bidez. XI, XII eta XIII. mendeko hainbat eraikin erromanikoren ikuspegi orokorrak irudikatu ordez, eraikinen zehaztasunetan jartzen du arreta, zirrara sortzen zaion elementu jakin batean edo bitan, eta ur-margo eta tintaren teknika nahasketaren bidez erakusten digu. Haren begien arreta, beraz, harrizko elementuak tintaz biziberritzen ditu, kolore interpretazio librea eginda, tinta harriari erantsiz bolumen-itxura harrigarriak lortuta; bestela esanda, arte erromanikoaren gaineko interpretazio arrunt pertsonala bat emanda.

Hori horrela, irudi bilduma zirraragarria izan dugu ikusgai Larraldean, ura, harria eta tinta Maiteren begien eta eskuen bidez uztarturik, Nafarroa Garaiko Artaitz, Zolina, Eusa, Gergitiain eta beste hainbat herritako elizetan antzemandako zirrara besteoi ere transmititu digularik.

Gaztelania, denok ulertzen dugun hizkuntza hori

Hegoaldeko euskaldunok pairatu behar izaten dugun topiko engainagarria: gaztelania denok ulertzen dugun hizkuntza denez, geurea utz bazterrean dezagun eta har dezagun, besoak zabalik hartu ere, gaztelania zoragarri hori.

Zoragarria da gaztelania, ez dut ukatzen, baina batzuetan gaztelania zoratzeko moduko mordoilo bat da. Alegia, zoragarria, baina ez ederra edo liluragarria den adieran... Haatik, zoragarria, zoratzeko moduko mordoiloa delako. Horren adibide, etxera ekarri eta nork bere kasa montatu behar duen, "do-it-yourself" motako, altzari baten honako etiketa hau:

Bitxia bada ere, euskara baztertzeko eskatzen diguten erdaldunek ez dute, oro har, kezkarik ttipiena erakusten gaztelaniaren kalitatea dela eta.

Etiketa euskaraz egon izan balitz, erdaldun elebakar zenbaitek protesta sutsua eginen zuketen, eta gaztelaniaz, —denok ulertzen omen dugun hizkuntzaz—, fite jartzeko aldarrikatuko lukete. Etiketa horretako gaztelania negargarri horren kontrako salaketarik egiteko lana nehork ez du bere gain hartuko, segur.

Itzulpena baino itzalpena da, testua izatera heltzen ez den hitz-hurrenkera zentzugabea, xede komunikatiboa betetzen ez duen hitz errenkada korapilotsua, altzaria montatzen laguntzen ez duen instrukzio-ohar ahalkegarria. Ohar hori itzultzaile automatiko batek eginda eta gainbegiratu edo zuzendu gabe ontzat emana, hain segur... Negarra begian eta haserrea buruan sortzen duena nigan...

Baina ez dut uste Hegoaldeko erdaldun elebakar batek altzari enpresa handi horri kexa-eskutitz bat bidaltzeko lanik hartu(ko) duenik... Izan ere, erdaldunek lanpetuegi daude euskaldunoi botatzen euren betiko erretolika gogaikarria. Kontua da, noiz arte jarraituko dugu euskaldunok erdaldun elebakarren apoak irensten? 

Oporraldia brikolajea egiteko profitatzea ez da oso ideia ona izan...

Gerren kontrako hitzak: Ernest Hemingway-ren poema bat

 

Armada guztiak berdinak dira

Publizitatea fama da

Artilleriak betiko zarata zaharra sortzen du

Adorea, mutilei egozten zaien ezaugarria

Soldadu zahar guztiek begi abailduak dauzkate

Borrokalari zahar guztiek betiko gezur zaharrak entzuten dituzte

Gorpuak euliz estaliak beti

Ernest Hemingway duela mende bat ibili zen Iruñean barna, artean gazte eta lerdena zelarik. Haatik, ordurako ezagutzen zituen gerraren ankerkeria eta doilorkeria zitalak, Lehen Munduko Gerran ibilia baitzen anbulantzia gidari Italiaren eta Austriaren arteko mugan.  Parisen idatzitako poema bat dugu, poema antimilitarista eta konprometitua, normalean erakusten ohi duten Hemingway-ren gaineko estereotipoarekin zerikusirik ez duena.  

Iruñeko Gaztelu plazan eta Liburu Azokaren haritik, poema hori irakurri dut, hemendik eta Sanferminak bitarte Hemingway-ri buruz entzunen ditugun topikoetan aurkituko ez dugun beste Hemingway baten adierazgarri.   

Maitasuna Itsas Zuriko hirian

Maiatz honetan Ali Salem Iselmu idazle sahararraren lehen eleberriaren aurkezpena egin da Iruñeko Geltoki-n: Amor en la Villa del Mar Blanco —Maitasuna Itsas Zuriko hirian—. Ali Salem lagunak istorio luze bat idatzi nahi izan du betidanik, non poeta den pertsonaia batek paisaiari, mendiei eta euriari egiten dien gorazarre. Pertsonaia zuhur eta bikain hori Omar Uld Musa da, nomada-talde bateko burua. Omar Uld Musa poeta zaharrak zuhaitzak, dunak eta harea ederki ezagutzen ditu eta espiritu askea da; soilik dago lotuta basamortuaren mugagabetasunari.

Omar Uld Musaren historia saharar anitzen historia ere bada, zeren nomada izanik, mendebalderantz abiatu  behar izan ziren bizirik jarraitzeko, eta Beruagatik Itsaso Zurirako bide luzean zehar, gauez, urruneko ahotsen xuxurla izan zuen gidari. Itsas Zuriko hirian elkartu ziren, alde batetik, artzain nomadak, itsasoa ikustean harriturik; beste aldetik, arrantzaleak  ere harrituta, zeren ez dituzte haima beltzak eta dromedarioak ezagutzen. Haimen kanpamentuak Itsas Zuriko hiriari begira ezarri eta handik aurrera bi herriren arteko topaketa bat sortzen da, bizitza bera ulertzeko bi ikuskeren topaketa. 

Baina Marokoren okupazioak ihes egitera behartuta, Mahfud eta Fatimetu aitona-amonak hartu behar izan zuten aterbe berea ez den lurraldean, Arjeliaren mendebaldean, goi-lautada harritsuan, hamadan, beste milaka sahararren gisara.  Haatik, Ali Salemen lerroei ez darie porrotik, nahiz eta Beruagako kanpamentu errauts bihurtu, sahararren patu tragikoaren adierazgarri. Poeta zaharrak lerro bakoitzean gogoratzen dituen alfonbrak, esterak, katiluak, teontziak eta jaimak Beruagako hondarretan kiskalita gelditu ziren Marokoko hegazkinen suaren azpian. Nolanahi, putzu zuriak ere bertan dirau, Omar Uld Musatarren beste belaunaldi berri baten zain.

Omar Uld Musa zaharraren ondorengo gehienak, errefuxiatu izatera kondenatuta, oraino bizi dira hamadan. Batzuk, Salma eta Ahmedu kasurako, Itsaso Zuriko hirian gelditu ziren, lurralde okupatuan. Beste saharar gutxi batzuk, Sidi kasurako, tontor elurtu eta pagoz beteriko mendien lurraldeetan Naiara bikotekidearekin. 

Ali Salem Iselmuren eleberri labur honetako orrialdeei darien oinazea eta heriotza Saharako Herrirena da; usu, saharrarak herabe agertzen dira euren miseriak eta norberaren kontu latzak kontatzeko; beti bada gehiago sufritu duen beste familiarik, pairamen bortitzagoa jasan duen beste lagunik. Deserriak eta ihesaldiek bideratzen dituzte dute nobela honetako pertsonaien urratsak.

Amor en la Villa del Mar Blanco —Maitasuna Itsas Zuriko hirian— lau atalez osatutako eleberri bat da, eta bertan bizitzak samina, suntsipena eta heriotza gainditzen ditu, zeren eta Beruagako kanpamentua bizirik dago: Sidi eta Naiararen oroimenean bizi ere, Itsaso Zuriko hirira itzultzeko eta hainbat belaunaldiren bitartez familia baten historia berreskuratzeko ahaleginetan bizi ere.

Maitasuna Itsaso Zuriko hirian, herrimin, 

goibeltasun eta itxaropenez beteriko nobela laburra.  

Erromanikoaren Printzak erakusketa

Gaurgero zabalik da Iruñeko Kale Nagusiko Plazara gunean Maite Ramos Fernandez margolariaren erakusketa interesgarri bat, Erromanikoaren Printzak  Nafarroan izenekoa. Tinta, akuarela eta harria uztartzen dituen pintura-lanetan agertzen dira, besteak beste, Nafarroako Erromanikoaren adibide eder batzuen Maiteren interprestazioak, besteak beste Artaitz eta Eusa; merezi du, merezi duenez.  

Milurteko bat ia-ia iraganda ere, harria mintzo zaigu oraino, abantzu entelegatzen ez dugun mintzaira batez; baina hor diraute garrasika irudiek isiltasun ozenaz — eta barka biezat irakurleak oximoron errazegia—... Ikasi behar da aditzen! 

On Kixote Mantxako, Liburuaren Egunaren kari

 Liburuaren Egunean On Kixote Mantxakoaren pasarte bat jendaurrean irakurtzeko ohitura dago Nafar Ateneoaren babespean, iaz ere antzeko ekitaldi batean egin genuen gisara. Aurten ere, euskarak izan du bere tokitxoa ekimen horretan, eta bertan aritu garen Irune Txurruka, Inés Castiella eta hirurok. 

Hona hemen nik irakurritako pasarte laburra, Cervantesen klasikoaren bukaerako zati txiki bat, non hil hurren ohean datzan protagonista mintzo zaigun:

— Dezagun albiste on, ene jaunok: ni gaurgero ez nauzue On Kixote Mantxako, Alontso Kixano baizik, nire izengoitiz “Ona” esaten zidatena. Hona, Gaulako Amadisen eta bere ondorengo ugari-ugari guztien etsai eta arerio egina nago, egun eta eguzki, gaur eta gaurgero; zalduntza ibiltariaren kondaira munduzale guztiak, honez gero, higuin ditut, nazka ematen didate; ikusten dut ikusi bai nire buru-galtzea eta zeinbaterainoko galzori latzetan egona naizen, liburu horiek irakurriz eta irakurriz; gaurgoiti, bai Jaungoikoaren errukiagatik bai eta neronek ikus-ikasiari esker ere, gaitzesten ditut orain eta gerorako guztian.

 

 

Arteari buruzko zure predikua pikutara, gure jendea hiltzen ari delarik

Poesiaren Nazioarteko Eguna den honetan, Noor Hindi olerkari palestinar-iparamerikarraren poema bat, Palestinaren alde Txantrean egin poesia-emanaldirako euskaratua:  Arteari buruzko zure predikua pikutara, gure jendea hiltzen ari delarik

Kolonizatzaileek loreei buruz idazten dute

Nik hitz egiten dizut Israelgo tankeei harrika egiten dieten umeez,

bitxilore bihurtu baino segundo batzuk lehenago.

Ilargiaz kezkatzen diren poeta horien antzekoa izan nahi dut.

Palestinarrek ez dute ilargia ziegetatik eta espetxeetatik ikusten.

Bai ilargi ederra.

Bai lore ederrak.

Aita zenarentzako loreak beltzen ditut goibel nagoenean

Bera egun osoa Al Jazeera telebistari begira.

Jessicak Ramadana zoriontzeko mezuak bidaltzeari utziko ahal dio.

Badakit iparramerikarra naizela zeren eta gela bat zeharkatzen dudanean zerbait hiltzen da.

Heriotzari buruzko metaforak poetentzat dira, mamuei soinua interesatzen zaiela uste duten poeta horientzat.

Hiltzen naizenean, zin degizut betiko jarraituko dizudala.

Egunen batean loreei buruz idatziko dut haien jabe bagina bezala.

  

Korrikaren omenezko sonetoa

Soneto baten bidez nik azaldu nahiago 

Iruñean sortua, euskara ikasi, euskaldun berria 

euskara entzutean, ezpainetan irria

harrokeriarik gabe, baina harro nago 

Aurreko korriketan jendetza txikiago

baina euskal Pirinioan, bizi Herria! 

jadanik populuak hartu dio neurria

bertan bildu gara sekula baino gehiago

Eta inoiz baino gehiago jende euskaldun

euskara dakiena behintzat da euskara dun

Korrikak balio beza gehiago mintzatzeko

Euskaraz egiteko norbera da ahaldun

nork bere mailari eutsi baino, hobetzeko

euskaldun bagarelako harro agertzeko

Herriak ez du behar erdarazko epika 

euskaraz bizitzeko harro herri Korrika

Baina... Saharako umeak eskolara joaten dira?

 Saharako Kabiak elkartearen eskutik egin ohi ditugu hitzaldietan Bubisher proiektuaren berri emateko, eta lantzean behin gertatu zaigu entzuleen galderen tartean halako bat jasotzea, harriduraz bustiriko galdea: “Baina… Saharako umeak eskolara joaten dira?”

Eta  honako hau ere: “Umeek bizitza normala egiten al dute?” Bistan denez, normala zer den eta zer ez, nondik begiratzen den, —izan ere, zeri deritzo bizitza normala— baina, nolanahi, galderaren haritik tiraka, gordetako kezka da ea Saharako umeak eskolara joaten diren. 

Egun, eta batez ere errefuxiatu kanpalekuetako zutabe izan den emakumearen lan eta kemenari esker, hezkuntza-sarea antolatuta dago eta, oztopoak oztopo, ibili dabilen hezkuntza-errealitatea dugu; ahalegin handi horri esker Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoaren analfabetismo  tasa 0 da, Afrikako beste edozein herrialdetan atzemanezinezko ametsa. Izan ere, hasieratik beretik SEADen xedea izan da eta oraino bada gazte sahararrak hezitzea ahalik eta hobekien; horretarako, wilaya bakoitzak badu eskola eta institutu sarea, eta, iragan den urriaz geroztik Aaiunen zabaldu den Pilar Barden liburutegiari esker, wilaya bakoitzean ere bibliobus bana eta baita liburutegi bana ere badute: Bubishser proiektuari esker, SEADen liburutegi sare nazionala osatu eta martxan da dagoeneko. 

Oro har, hezkuntza mintzagai delarik ohikoa izaten da metodologia-alderaketak egitea. Orobat, ohikoa izaten da konparazioak egiteko lehengo garaietara jotzea, iragan hurbilera zein iragan urrunera, Hori horrela, “garai zaharretan” kontu ziurtzat jotzen da umeak hobeki prestatuta ateratzen zirela eta, era berean, maisu-maistra zein irakasleok hobeki tratatzen gintuztela, begirune handiagoz bederen. 

Hausnarketa, oldozpen eta pentsakizunetan murgilduta, akordura datorkit Morgan Weisthing margolariaren artelan bat, Far West-eko garaiko ikasgela baten irudi zoragarria, non maistra gazte ekina, liburu bat eskuan, ozenki irakurtzen duen lezioa ikasleez ingurutua; ez dakigu zer ari den irakurtzen, literatura den edo —probableagoa dena— usadio eta ohitura onen gaineko irakurgai moralista bat den. Nolanahi delarik ere, Country Schoolhouse, 1879, irudi eder horrek balio beza eskola tradizionalaren jardunaren erakusgarritzat.

Mendebaldeko jendartean, eta ez soilik Mendebaldeko Urrunean, maisu eta maistrarekiko begirunea handia zen, zertan uka, eta gelan zein ikasleri ez zitzaion burutik ere pasatzen gaur egun gertatu ohi diren jarrera disruptibo zenbait egitea —batzuk are bortitzak—; baina ez gaitezen engaina, jarrera eta jokaera disruptiboak, Morgan Weisthing-ek margolanean jaso bezala, orduan ere egon, bazeuden, finagoak edo sotilagoak nahi izatera, baina disruptiboak: ikasle bat beste bati papertxo bat mahaiaren azpitik pasatzea ezkutuan, aulkitik jaikitzea “ez-dakit-oso-ongi-zertara” joateko, saioan zehar papiroflexiaz artezki egindako kurrilo baten hegoei eragitea maistrari soraio; edo, besterik ezean, leihotik begira saio osoa ematea, txoriei edo hodeiei beha.

Aitzitik, maisu-maistren lanari begirunea gordetzea ez da iragan garaietako kontua Saharako jendartean, Mendebaldean ez bezala. Saharan oraindik balioetsi egiten da maisu-maistren lana, gurean ez bezala, maisu-maistren heziketa-lana, kultura eta trebakuntza askatasun hazia direlakoan. Sahararrek gordetzen dute euren baitan giltzarri bat, eta giltza hori da herri jantzia izan beharraren kontzientzia, herri jantzia askatasun hazia delako. Izan ere, sahararrek badakite seme-alaben hezkuntza ez dela bikote baten apetaren araberako bikote horren proiektu hutsa, baizik eta Saharako jendarte osoaren konpromisoa eta erantzukizuna dela hezkuntza. 

Guk ere Saharako maisu-maistra horiei gure aitorpena egin nahi diegu lerro hauen bidez, zeren eta baliabidez urri, baina kemenez urre, lanean ari dira gaur ere, lerrook idazten ari naizelarik: Saharako arbelak zaharrak diren arren, batzuk puskatuta egonik ere, hemen baztertutako aulki eta mahaiak berrerabiltzen dituztelarik, kristalik gabeko leihoetatik hotza ala beroa, —urtaroa zein den— sartzen zaielarik eskola ematen duten bitartean… Eta gai dira irakasteko, eskola emateko, lezioa emateko gaurko ume horiek egun batean izateko ingeniari, sendagile, abokatu, kanpo harremanetarako aditu, liburuzain edo erabakitzen dutena erabakitzen dutela izan daitezen.

Bai, Saharako umeak eskolara joaten dira; eta liburutegira eta bai! 

Miñan solasgai, Burlatako liburutegian; Epizentroa

Irakurzaletasuna gazteen artean zabaltzeko programa interesgarri bat martxan da, Ezpizentroa izenekoa, Nafarroako Liburutegien Sarearen eta Hezkuntza Departamentuaren arteko elkarlamaren emaitza. Epizentroa programa horren lehen saioa aste honetan egin da Burlatako Liburutegian eta Miñan izeneko liburua izan genuen mintzagai. bertan ikasle talde politak parte hartu zuen, bi institututatik etorriak, Sarrigurengo Institutik eta Burlatako Askatasunatik hurrenez hurren.  Lehen saio honetarako Amets Arzallus eta Ibrahima Baldek idatzitako Miñan arrakastatsuaren pasarte pare bat aztertu genuen bereziki: hasiera, adibidez. 

Ni Ginean sortu  nintzen, baina ez Ginea Bissaun, ez Ekuatore Ginean. Bada beste bat Konakri duena hiriburutzat (...) Han gertatu nintzen sortzean. 

Ni fula etniakoa naiz, eta gure hizkuntza pularra da, baina hitz egin nezake malinkez. Susuz ere moldatzen naiz. Ginean hogeita bost hizkuntza hitz egiten dira. Frantsesa ere bai.  Hogeita sei. Hori ere badakit, eskolan ikasi nuelako. Baina ni fula naiz, pularrez hitz guztiak dakizkit.(15. or.)

Saioa aberasgarri oso suertatu zen, eta jorratu gabe utzitako beste pasarte batzuk  tintontzian geratu zitzaizkidan, kasurako: 

 Nik, aukeran, nahiagoko nuen seme zaharrena ez izan. Beharbada bigarrena, edo azkena, baina zaharrena ez. Horrek gauzak pixka bat aldatuko zituen. Baina hori jainkoak erabaki du, eta nik ezin dut ezer esan. Gure etxera ni lehen posizioan iritsi nintzen eta bigarren posizioan, Alhassore. (35. or.)

Ama ospitalera eraman genuen egunean, “Koto; zuk zer egingo duzu orain? Koto gure hizkuntzan anaia handia da. (...) Irri egin zuen, ezpainekin. Eta begiekin.

Miñan hitzak pularrez anaia edo arreba txikia esan nahi du (45. or.)  

Gazteei galdetuta zein ote zen liburuko pasarterik adierazgarriena, neska batek —barka biezat izena ez gogoratzeagatik— pasarte hau azpimarratu zuen:

Hor zaudenean ez zaude ez Arjelian eta ez Libian, hori poliziaren eremua da. Eta polizia ez da izutzen, badaki zer den pertsona bat torturatzea. Eta pertsona hori ni bezalakoa baldin bada ez du joko hanketan edo eskuetan, joko du hanken artean, edo buruan. Badaki mina hor gordetzen dela.

Liburua gogorra izan arren, irakurtzeko erraza dela esan zuten gazteek eta oso elkarrizketa anitza eta askotarikoa suertatu zen. Azken pasarte gogoangarri bi, bata landu genuena eta bestea lantzeke gelditu zitzaidana:

 Nik ez nuke hitz egin nahi holako gauzez, kontatzen dudanean ikusi egiten dudalako, nire begien aurrean, esplikatzen ari naizen guzti. Zu orain hemen zaude, entzuten, baina ni han nago, nire haragiaren barruan, eta kontatzen dudanean berriz bizi dut esplikatzen ari naizen guztia. Horregatik ez nizuke hitz egin nahi halako gauzez. Baina zuk galdetu didazu, eta esan dizut. Eta esan dizudanean berriz sentitu dut dena.

Batzuetan pentsatzen dut, lortuko ote dut hau dena ahaztea?

Zeren eta burua armairu bat bezalakoa da, eta armairutik gauza bat ateratzeko armairuan beste gauza bat sartu behar duzu. Hola gauza berriak gauza zaharren lekua hartzen du.  Baina nik, hemen, nire asiloaz erabakitzen duten bitartean, ez dut ezer egiten. Ez daukat lanik, ez daukat lagunik, eta ez daukat armairuan sartzeko ezer. Nire oroitzapenak hor daude, mugitu gabe. Eta egunero atakatzen naute.  

Azpimarratu nahiko nuke nire xedea, dinamizatzaile aritu naizen aldetik, gazte guztiek hitz egitea zela eta , hori bederen, lortu egin nuen. Oso gustura egon ziren —hala adierazi zieten gero irakasleei— eta horren adierazgarri da batzuek bazutela Sadarrera joateko sarrerak Osasunaren partida ikusteko, eta azken unera arte luzatu zutela saioa, luzatu eta luzatu jakinda ere futbola zutela zain... Ze jatorrak! 

  

Era berean, biziki eskertzekoa da Fermin, Fabiola eta Zesar irakasleen parte-hartzea, hala nola Hezkuntza Departementuko ordezkari eta arduradun Alberto Barandiaranen antolakuntza lana eta ekarpena elkarrizketan, fin eta egoki. Laburbilduz, plazera parte hartzea lehengo eguneko saioan. Epizentroa programak bide luzea egin dezala. 

    

Kamishibai: ortodoxia vs. heterodoxia

Kamishibai saio bat 

Saharako errefuxiatuen kanpamentuetan

 Mukashi-mukashi

Helduok araudiak eta ortodoxia maite dugu. Haur eta gaztetxoak, berriz, esnatzen direnetik lotara joaten diren arte mugak noraino luzatzen ahal dituzten probatzea eta arauak haustea dute eginkizun eta plazer. Psikologo eta hezkuntza-adituek diotenez, haur eta nerabeek arauak, irizpideak eta ohiturazko jarduerak behar-beharrezkoak dituzte bizimodu estrukturatuta izanen badute; baina haurtzaro eta nerabezaroan den-dena jartzen da zalantzatan. Araudiak urratuak izateko sortuak izan eta dena aldatu dezaketela iruditzen zaie; eta hala behar du.

Jarrera horri esker, sokatira edo tug of war etengabe batean aritzen dira haur eta nerabeak, hartu eta eman, negoziatzen, egia biribilak duda-mudatan jartzen, kritikoak izaten ikasten dute eta, horren ondorioz, ortodoxia ere zalantzatan jartzen dute. Eskerrak horrela den, zeren eta, ez dezagun ahantzi, jarrera errebelde hori ezinbestekoa da sormenerako. Sormenak lagundu egiten die haur eta gaztetxoei ortodoxiaren harresiak goitik gainditzen, albotik saihesten edo azpitik zulatzen: sormena dute bidaide eta lagun. Izan ere, haurtzaroa eta nerabezaroa heterodoxiaren garaia da.

Kamishibai saioa bat eskaini eta gero, umeak ikusten ditut butaira hurbiltzen. Butaiarekin jolasten dute txotxongiloak balira bezala eta, ortodoxiak akuilaturik, alarmak pizten dira ene baitan, gogora etortzen zaizkidalarik Etsuko Nozaka eta Noriko Matsuirengandik irakatsitakoa: butaian kamishibaiaren orrialdeak sartzen dira, eta butaia mundu errealaren eta ipuinaren munduaren arteko bitartekoa da; butaiaren atexkak hurrenkera  jakin batean behar dira zabaldu eta ipuina amaitzean atexkak itxi kontrako hurrenkeran; kamishibaiaren hasierako hitzak, mukashi-mukashi, eta bukaerako hitza, berriz, oshimai; narratzaileak, kamishibaiak kontatzeko tenorean, ez du bere burua gorde behar butaiaren atzeko aldean, eta ez da komeni arropa deigarririk janztea umeen arreta ez desbideratzeko. Irizpide horiek Noriko Matsuiren How to perform kamishibai liburuan –euskarazko bertsioa  Kamishibai Antzezteko Gida, Denonartean, 2010– agertzen dira; horiek eta askoz gehiago ere bai.

Baina ume sahararrak ikusten ditudalarik butaian jolasean, arau horiek guztiak desagertzen dira ene gogotik tximista baino azkarrago; berehala umeek agertzen dute, propio,  jolas bat, butaia sormenari leiho bilakatuta. Kamishibaia antzezteko balio du butaiak, jakina, baina umeek probatzen eta frogatzen dute  balio dezakeela askoz kontu gehiagotarako.

Eta buruan gordetzen dut balio dezakeela, adibidez,  txotxongilo antzeztoki modura, panpinen etxetxo, munstroen agertoki, heroi biltoki, orrialde txuriak sartzeko eta bertan ipuin berri bat egiteko, photocall bat egiteko eta lagun-taldearen argazkia egiteko ere bai; beste hitz batzuekin esanda, irudimena, sormena eta heterodoxia baliatuz.

Oshimai