Ez gaitezen isildu, ez gaitezen kikildu

Berriozarko Osasun Etxean

Ez gaitezen etxean gera. Elkar gaitezen berriz ere Palestinaren alde eta genozidioaren aurka kaleetan. Egoeraren larriak hartaratuta bildu gara gaur, kontuan hartuta bart Askatsunaren ontzidia Gazarako bidean zihoala, ausart, irmo, kemen eta erabakitasunez Israelek eraso egin duela. 

Ez diezagutela ziria sar. Bihar ere bildu beharko gara, zeren eta Trump-en plana iruzur handi bat da, palestinarren iritzia kontuan hartu gaberik egina. Hortaz, ezin daiteke plan onik izan palestinarrentzat, kontatzen digutena kontatzen digutela. Gogora dezagun sahararren kasua. Azaroan beteko dira berrogeita hamar urte “Pactos de Madrid” direlakoak sinatu zituztela, jakina, sahararren iritzia kontuan hartu gabe. Mende erdia igarota sahararrak errefuxiatu jaio eta errefuxiatu bizi dira, basamortuaren basamortuan, baina Mendebaldeko Sahararatik at, Marokok sahararren baliabideak ustiatzen dituelarik. Mendebaldeko Sahararen aurrekaria ikaskizuna dugu. Ez gaitezen engaina.

Ez dezagun etsi. Ohartzen al gara iruzurgileen manipulazioari buru egiteak ze garrantzia duen? Nahitaezkoa da Palestinari buruz hitz egiten jarraitzea, gure ahaleginak biderkatzea, Palestinaren aldeko gure engaiamendua berrestea. Jarrai dezagun hitz egiten Palestinaz, jarrai dezagun Israel estatu sionista salatzen eta boikoteatzen. 

Ez gaitezen isildu. Askatasunaren ontzidiaren aurkako eraso bidegabea salatzeko eta atxilotuen berehalako askatzea eskatzeko, hala nola  Israelerako armen bahitura eta estatu sionistarekiko harreman oro galdegiteko, kalera. 

Berriozarren kale agerraldi bat egin ordez, hiru egin ditugu gaur: Osasun Etxearen atarian 11etan, Institutuaren sarreran beranduxeago eta Euskal Herria plazan ilundu aitzin. Ez gaitezen isildu, ez gaitezen kikildu.

Berriozarko Euskal Herria plazan

Hitzordua Hemingway-ren iturrian

 

Iruinsemea izanik, betidanik ezagutu ditut Hemingwayri buruzo topikoak: Sanferminetan mozkor arraildurik, emakume ederrez inguratua ibiltzen zela eta zezenketak maite zituela. Baina badago beste Hemingway ezezagun bat, ezaguna bezain interesgarria, eta haren literatura eta izaera ongi ulertzeko, ezinbestekoa. Sanferminen atariko, komunikabide gehienek beti transmititzen diguten Hemingwayren gaineko irudia topikoz betea da, sobera komertzializatua, kontsumismoa bultzatzen duena. Iruñeko ibilerak aski auspotzen direnez gero urtero-urtero, funtsezkoa da era berean Hemingwayk Iratin eman zituen garaien berri izatea, egin zituen ibilaldiak ezagutzea, paisaiak, lagunak eta tokiak. Horietako batean, aski ezezaguna, Hemingway-ren iturrian, asteburu honetan bildu ginen Bortua eta Literatura jardunaldiaren karietarat. Orbaizetan, bertzeak bertze, ibilaldi laburra egin genuen aski ezezaguna den Hemingway-ren iturriraino. Jarrain doakizuen testuan bertan esandakoak biltzen ahalegindu naiz.

Izan ere, saldu diguten irudi tipiko-topikoa Ernest Hemingwayren irudi guztiz desitxuratu bat da. Agure ile-urdin, mozkorti, andre-zalea baino askoz ere gehiago izan baitzen Hemingway, baina, maleruski, Frankismoak bere interesen araberako irudi hori ekoitzi zuen, topikoz betea, eta irudi hori baino ez zaigu heldu. Haatik, duela ehun urte, 1920 eta 1930etako hamarkaden, hemen ibili zen Hemingway gazte bat, benetan idazle emankorra izan zena.

Historiagilea ez naizez gero, niri literatur aldetik interesatzen zait Ernest Hemimgway. Agure eta itsasoa, —The Old Man and the Sea—, Kanpaiak joka norengatik ote —For Whom the bell tolls—, Armei agur —A Farewall to Arms—... Nobel saridunaren eleberrien izenak gutxienez ezagunak dira, baina Hemingway batez ere ipuingile bikaina izan zen eleberrigile ona baino gehiago. 2011n Xabier Olarrak haren ipuin ospetsu bat, Francis Macomberren bizitza labur zoriontsua, eta Javi Cillerok beste batzuk euskaratu eta guztiak bilduma batean batu zituzten: Francis Macomber eta beste zenbait ipuin.

Nik biziki maite ditut Hemingwayren ipuinak. Francis Macomber eta beste zenbait ipuin, Igela argitaletxeak plazaratutakoa eta oraindik prezio irrigarrian salgai dagoen liburuttoa... aitor dezadan enetzat aurkikuntza bat izan zirela: ipuin iradokitzaileak, esaldi laburrak, menpeko esaldi gutxi, estilo zuzena eta asko esaten duena... esplizituki adierazi gabe ere. Nobel saria eman bazioten, ipuingintzari esker eta literaturan eginiko ekarparengatik izan zen, ezen ez eleberriengatik, beste literatur mota baten ekarpena egin baitzuen orduan Hemingwayk literaturar munduan... egia badarik ere eleberriak baino ezezagunagoak direla ipuinak.

Bestalde, Ernest poeta ere bazen. Berak ez zuen poesia anitz idatzi, baina bere bizitza osoan zehar idatzitako 88 poema horiek ematen dizkigute haren narratibaren eta haren bizitzaren gaineko gako eta giltza osagarri anitz. Poeta naizenez egero ez dut saririk espero, baina ene ekarpena Hemingwayren poesia aztertzea izan da eta hainbat poema euskaratzea, Baionako Maiatz literatur aldizkarian argitara emanak eta blog honetan bertan aipatuak. Poema horiek guztiak Armiarma.eus webgunean jarri ziren iaz, denon eskuragarri.

Ernest Hemingwayren poesia osoa lau arotan sailkatzen ahal da:

• Gazte garaiko poemak (1912-1917)
• Bidaiak (1918-1925)
• Maiteño bat eta beste zenbait eskaintza (1926-1931)
• Agurrak (1944-1956)

Poema horietako batzuek, duela ehun urte idatzitako batzuek, —ene ustez hoberenak— gaurkotasun izugarria gordetzen dute. Lehen Mundu Gerraren ondoren eta ondorioz idatziak, antimilitaristatzat jo daitezke, bertan agertzen zaigun Erneste Hemingway gerraren aurkari amorratu baten gisa azaltzen zaigularik. Egia da argiki ikus daitekeela hori Armei agur —A Farewall to Arms— eleberrian ere, baina nik azpimarratuko nituzke gerrarteko garaian idatzitako poemak, batez ere beraien gordintasun eta indarrarengatik. Horren adibide, blog honetan bertan dagoen Eric Dorman O’Gowan lagun irlandarrari eskainitakoa.

Noan bukatzera, luzatzen ari naiz eta. Hasieran aipatzen nuen Hemingwayren gaineko irudi topiko-tipikoa zalantzatan jarri badut, pozik eta uros, topikoak engainagarriak eta eztabaidagarriak direlakoz.

Post scriptum: goian erran bezala, Koro Navarrrok Fiesta: Eguzkia jaikitzen da itzuli zuen, maistraki itzuli ere. Datorren urtean mende bat beteko da liburu ezagun hori argitara eman zenetik... Polita litzateke horren karietarat zerbait egitea, adibidez, Auritzerako bidaiaren kronika ezagun hori berriz egiteko ekimen bat edo beste.

Olerkariak eta bertsolariak, uztarri berean

Hatsa Elkartearen hitzorduak beti izaten dira interesgarriak, eta iragan den larunbatekoak ere bete zuen aurreikuspena. Izan ere, hilaren 13an hitzordua bertsozale-poetikoa izan genuen Euskal Herriaren ia-ia erdigune geografikoa den Larraunen. Lehenik, Lekunberrin, non ibilaldi poetikoa egin genuen Larraun ibaiari jarraiki; ibilaldi arina bai, baina ez arinkeriaz egina, mintzagai anitz eta askotarikoak agertu baitziren, gero bertso korala egiteko tenorean baliatu genituenak. 

Ur jauzian ez ginen  sartu, estriptisa ez genuen egin, baina “estriptitza” hitza sortu zen eta horren haritik egin nuen ene ekarpena bertso kolektiboan, zortziko txikian. Prozedura berezia izan zen, zeren nork bere bertso-lerroa egiten du, bat eta bakarra, baina ez daki bertzeek zer idatzi(ko) duten.

Hauxe da Lekunberrin 
giroa duguna
Lekunberrin loreak
landurik garuna
berdetasuna indar
zortezko eguna
estriptitza (sic) eginda
dugun maitasuna.



Gero, Mugiroko Ostatuan bazkari legea egin eta bertsolariak bertso ederrez bete zuten ostatuaren inguru ederra: bertsoz, olerkiz, zirtoz, irriz eta bertze. Bertsotan aritu ziren, Iparraldetik etorritako Jean-Louis Harignordoki Laka baxenafarrarekin batera, Rikardo Gonzalez De Durana eta Serapio Lopez arabarrak, eta Asier Otamendi gipuzkoarra. Piper-potoa zela eta ez zela, potoa zela eta ez zela, “Bide okerretik beti zuzen” dabiltzala erran zuen batek, baina, okerrak oker, okerrik ezean ez dago aurrera egiterik. Izan ere, ez dago bertsolaririk inoiz potorik egiten ez duenik. Halaber, ez dago olerkaririk palinpsestoa inoiz baliatu ez duenik, bertze norbaiten olerki baten gainean olerki bat berridatzi ez duenik, alegia...  Nolanahi, bertze bertso koral zenbait egin genuen goian aipatutako prozedura bereziari jarraiki, bakoitzak bertso-lerro bakarra eginda, jakin gaberik bertzeek zer botako zuten; emaitza, jarraian doakizuna:

Gaur poesiak eta bertsoak
batu gaituzte Mugiron
bazkaritako etorri gara
xerra-urdailak dagizuen on
lagun bikainak dauzkagu eta
emakume eta gizon
kezkatu gabe umore onez
gaur gaitezen uros egon
literaturaz blaitu eta pozik
zeren ez gaude edonon


Bazkaldondo luze eta emankorra izan genuen bertaratu ginenok, bertsolari zein poeta, bertsolari poesiazale zein poeta bertsozale... Errepikatzeko modukoa!    

Mendiak ogibide, Bingen Amadozen liburua, euskarari ekarria

Bingen Amadoz Euskadi Irratiko esatari aritu zen hainbat eta hainbat urtez. Haren ahots sendo eta indartsua entzule askoren gogoan dateke oraindik. Erretreta hartura, Bingenek bere familia-bizipenak bildu eta gurekin partekatzeko zori ona eskaini digu, orain, euskarari emanak, Mendiak ogibide izenburuarekin

"Montes que daban pan" liburua duela hamairu urte argitaratu zuen Bingenek gaztelaniaz, eta gerora niri euskaratzeko eskatu zidan. Aipatzekoa da euskarazkoa  bertsioa zabalduta eta osatuta dela, behingoagatik erdarazkoa baino aberatsagoa, istorio gehiago dakarrelarik. Pasadizo guztiak, istorio labur eta irakurerrazak, bere xumean, zerpentsaturik ematen duten pasadizoak dira. 

Bestalde, ene familiaren kasuan gure aitona bat AEBtara eta aita Argentinara joan ziren, baina Ameriketara joandako euskaldunen bideak eta ibilbideak aski ezagunak izanik, biziki interesgarria iruditu zitzaidan mugaz bertze aldean aizkolari ibilitakoen bizimodu latzaren berri ere ematea geure hizkuntzaz, agian amerikanoen kontuak bezain ezagunak ez direnak. Orobat Garraldako gure osaba bat ere, Enrique Maya zena, aizkolari ibili zen mugaz beste aldeko mendietan... eta nihaurrek gustura idatziko nituzkeen osaba zenaren istorioak biltzea jadanik ezinezkoa denez, Bingenen bizipenak euskaratzea maitasun ariketatzat hartu nuen, doan eta musutruk egina. Izan ere, Peri Rossi poeta uruguaiarrak dioenez, idaztea sedukzio prozesu bat da, eta itzulpena, berriz, maitasun prozesu bat.

Nolanahi delarik ere, erronka polita izan da. Hasteko, izenburua bera: "Montes que daban pan" hori nola eman euskaraz? Erlatibozko forma ilun hori baztertzeko hautua argi neukan, eta, lexiko aldetik,  lanbide askoz ere zabalduagoa izanagatik, ogibide aukeratu nuen, jakinik ere balitekeela baten batek ez ulertzea... Baina zer da itzulpengintza, arriskatzea ez bada? 

Bingenek behin erran zidanez, idazteko gai badenez gero, idazteko gaitasunik baduenez gero, istorio hauek bildu behar zituen, ez zitzaion ongi iruditzen lekukotasun horiek guztiak ez jasotzea. Bingenek arrazoi, ez baitzen zilegia izanen gure memoriaren zati horiek bildu gabe uztea. Ea hurrengo liburua zuzenean euskaraz berak idazten duen, bere ahotsa propio emanda, 

Enetzat ikasgai ederra izan da, Bingenen hasieran eskaerari baietz eman eta gero, istorio hauek euskaratzea nahi baino askoz ere urte gehiago luzatu den egitasmoa izan den arren: pandemia garaian euskaratu nituen arren atal gehienak, urte luze eta korapilotsuak igaro dira argitara eman arte.   

Agorril honetan Elizondoko liburu azokan egon ahal izan nintzen; azkenik, buruhauste anitz eta askotarikoak eman dizkidan liburua geure hizkuntzaz ere salgai dago Dakit argitaletxearen eskutik, .  

Klasikoek ziotenez, Finis coronat opus,   

Txokoton, liburu-ferian

Getarian, bederatzi puntuko bertsoa

Getariako jaietan giroa itzela

"Giroa" ostatuan beti egoten dela

parranda egin ta gero

"Itxas gain" hotela

 bestela, beti duzu

plazako batela

Ez izan tentela

ez izan ergela

hor duzu bestela

lagun marinela

piratak beti dauka prest karabela.

"Itsas gain" hotela

Batela

Karabela