Ttakun eta herren, euskaraz, arren.

Euskararen Nazioarteko Egunaren haritik, txalaparta soinua Berriozar osoan zabaldu zen atzo.  Berriozarko Udalaren eta beste hainbat eragileren ekimenez, Iñaki Villanueva eskultore berriozartarraren Txalaparta obraren inaugurazio-ekitaldia egin genuen atzo eguerdian Euskal Herria plazan. 

Eskararen aldeko dei eta oihartzun bateratua irudikatzen du eskulturak, gure herria eta gure komunitatea batzen dituen elementu komuna izanik. Txalapartari baten eskuak dira, euskararen alde pizteko dei eginez. Iñaki Villanuevaren eskultura musika eskolan ezarriko da modu finkoan eta ondoan, plaka hau: 

Hartara, kulturaren eta artearen arloak uztartuta agertzen dira euskararen aldeko artelan honetan, Berriozarko Musika Eskolara sartzean ikusgarri egunero egonen dena, Euskararen Eguna egunero deneko erakusgarri.

Errautsetan Idatzitako Haikuak Nafar Ateneoan

 

Badira urte batzuk lehen aldiz haiku-liburu bat argitaratu nuela. Betidanik izan dut garbizerbait ezohikoa izanen zela. Literatura, olerkigintza, haikugintza eta euskaraz... Gaur Nafar Ateneoaren Joxemiel Bidador taldekideen artean "Errautseatn idatzitako haikuak " liburuaz  zehatz, eta haikuez oro har, solastea dut eginkizun eta plazer. 

Nire lehen haiku-liburua, Gerezi Garaiko Haikuak, duela hamalau urte argitaratu zen eta nire bigarren haiku liburua, Orbel Azpìko Haikuak, duela hamabi. Hirugarren liburu hau besteak baino zabalagoa da denbora tartea ere zabalagoa izan delako, baina uste dut bazela garaia ateratzeko aspaldi egina nuelako bilduma, eta haiku ehizan tarteka-marteka jarraitzen dudan arren, bestelako idazkiak ere jorratzen baditudalako.

Haiku-sukarraldia ez dut aspaldirik izan... Zeri deitzen diot nik haiku-sukarraldia, zer da enetzat haiku-sukarraldia? Xiki haikugile handiak deskribatu zuen eta Roland Barthes-ek jaso zituem “La preparación de la novela” liburuan

1891aren amaiera aldera, etxe bat alokatu zuen Komagonen, eta bakarrik bizi nintzen bertan. Eskola-liburuak irakurri ordez, haikuak irakurtzen ematen nuen denbora. Azterketa garrantsitsu baterako bi egun baino falta ez zirelarik, nire idazmahaia zabaldu, eta haikuak eta eleberriak baztertu egin nituen, eskola-liburuak bertan utzita. Mahai lehen kaotikoa eta orain txukun horren aurrean, plazer betea sentitu nuen, eta haikuak ene baitan azaleratzen hasi ziren, ere kontzientziaren azalean burbuilak bezal-bezalaxe.

Eskola-liburu bat zabaldu nuen... alferrik, baina: ezin lerro bat ere irakurri. Haiku bat ene baitan sortua zen. Azterketa prestatzeko paper zati txuri oro baztertua nuenez gero, haiku hori lanpararen pantailan idatzi behar izan nuen. Idatzi ahala, beste haiku bat azaltzen hasi zen ene baitan. Eta gero beste bat. Handik gutxira, pantaila osoa haikuz mukuru zegoen.

Xiki haikugileaz gain, nigan eragin izan duten, ukitu eta hunkitu nauten haikugile edo haijin handiak gogora ekarrita, zerrendatzea zaila dateke, anitz eta askotarikoak direlako. Egia esateko, haikugile klasikoen landarat, nigan biziki eragingarria suertatu dena Ryunosuke Akutagawa izan da. Berak idatzitakoa da Erratsetako haikuak eta izenburua hautatzeko tenorean hari keinu bat egitea, omenaldi txiki bat egitea deliberatu nuen.

Esan bezala, jarraitzen dut noiztenka haikuak harrapatzen eta jasotzen, txuri gainean beltz, baina bestelako testuak ere ari naiz ekoizten, ez bakarrik haikuak.

Nire lehen haikuak Iruñean bizi zen lagun japoniar bati erakusteko zortea izan nuen. Hori horrela, haiku-liburu bat ateratzen dudan bakoitzean Reiko Furunoz gogoratzen naiz. Japoniara itzuli zen eta nire lehen haiku-liburua igorri nion arren, ez nuen jaso erantzunik. Urte anitz igarota badira ere, agian liburu honen alea bidaliko dut munduaren bertze aldera berriz ere. Auskalo. Baliteke ihasdespenik jasotzea.

Aparteko aipamena behar du Maite Ramosen lanak, aurreko haiku-liburuetan bezala, irudi ederrez apailatu baititu haiku zenbait. Prozedura, haiku bat emanda irudi bat osatzea, fineziaz eta artezki egina; bada liburu hau aberastu, osatu eta biribildu duen arte-lana.

Eskerrona adierazteko unean, eskerrak jaso behar dituztenen lagun zerrendan badaude, batetik, Denonartean argitaletxeko Unai eta, bestetik, aitzin solasaren egile Rafa Blanco Arbe, eta baita ere Nafar Ateneoan bi ikasturtez haiku tailerretan parte hartu zutenak; eta, nola ez, esker anitz bertaratu zareten guztioi.

Mendebaldean oso gustagarriak dira zenbaki biribilak: mila esker esaten dugu. Haatik, Japoniako Kulturan, ez hainbeste. Hori horrela, zilegi bekit mila esker eta bat gehiago ematea, eta informazio gehiago lortzeko, Kristina Berasainek BERRIAn argitaratutako erreportaian duzu irakurgai. 

1“La Preparación de la Novela” Barthes, R. 69. or.

Ez gaitezen isildu, ez gaitezen kikildu

Berriozarko Osasun Etxean

Ez gaitezen etxean gera. Elkar gaitezen berriz ere Palestinaren alde eta genozidioaren aurka kaleetan. Egoeraren larriak hartaratuta bildu gara gaur, kontuan hartuta bart Askatsunaren ontzidia Gazarako bidean zihoala, ausart, irmo, kemen eta erabakitasunez Israelek eraso egin duela. 

Ez diezagutela ziria sar. Bihar ere bildu beharko gara, zeren eta Trump-en plana iruzur handi bat da, palestinarren iritzia kontuan hartu gaberik egina. Hortaz, ezin daiteke plan onik izan palestinarrentzat, kontatzen digutena kontatzen digutela. Gogora dezagun sahararren kasua. Azaroan beteko dira berrogeita hamar urte “Pactos de Madrid” direlakoak sinatu zituztela, jakina, sahararren iritzia kontuan hartu gabe. Mende erdia igarota sahararrak errefuxiatu jaio eta errefuxiatu bizi dira, basamortuaren basamortuan, baina Mendebaldeko Sahararatik at, Marokok sahararren baliabideak ustiatzen dituelarik. Mendebaldeko Sahararen aurrekaria ikaskizuna dugu. Ez gaitezen engaina.

Ez dezagun etsi. Ohartzen al gara iruzurgileen manipulazioari buru egiteak ze garrantzia duen? Nahitaezkoa da Palestinari buruz hitz egiten jarraitzea, gure ahaleginak biderkatzea, Palestinaren aldeko gure engaiamendua berrestea. Jarrai dezagun hitz egiten Palestinaz, jarrai dezagun Israel estatu sionista salatzen eta boikoteatzen. 

Ez gaitezen isildu. Askatasunaren ontzidiaren aurkako eraso bidegabea salatzeko eta atxilotuen berehalako askatzea eskatzeko, hala nola  Israelerako armen bahitura eta estatu sionistarekiko harreman oro galdegiteko, kalera. 

Berriozarren kale agerraldi bat egin ordez, hiru egin ditugu gaur: Osasun Etxearen atarian 11etan, Institutuaren sarreran beranduxeago eta Euskal Herria plazan ilundu aitzin. Ez gaitezen isildu, ez gaitezen kikildu.

Berriozarko Euskal Herria plazan

Hitzordua Hemingway-ren iturrian

 

Iruinsemea izanik, betidanik ezagutu ditut Hemingwayri buruzo topikoak: Sanferminetan mozkor arraildurik, emakume ederrez inguratua ibiltzen zela eta zezenketak maite zituela. Baina badago beste Hemingway ezezagun bat, ezaguna bezain interesgarria, eta haren literatura eta izaera ongi ulertzeko, ezinbestekoa. Sanferminen atariko, komunikabide gehienek beti transmititzen diguten Hemingwayren gaineko irudia topikoz betea da, sobera komertzializatua, kontsumismoa bultzatzen duena. Iruñeko ibilerak aski auspotzen direnez gero urtero-urtero, funtsezkoa da era berean Hemingwayk Iratin eman zituen garaien berri izatea, egin zituen ibilaldiak ezagutzea, paisaiak, lagunak eta tokiak. Horietako batean, aski ezezaguna, Hemingway-ren iturrian, asteburu honetan bildu ginen Bortua eta Literatura jardunaldiaren karietarat. Orbaizetan, bertzeak bertze, ibilaldi laburra egin genuen aski ezezaguna den Hemingway-ren iturriraino. Jarrain doakizuen testuan bertan esandakoak biltzen ahalegindu naiz.

Izan ere, saldu diguten irudi tipiko-topikoa Ernest Hemingwayren irudi guztiz desitxuratu bat da. Agure ile-urdin, mozkorti, andre-zalea baino askoz ere gehiago izan baitzen Hemingway, baina, maleruski, Frankismoak bere interesen araberako irudi hori ekoitzi zuen, topikoz betea, eta irudi hori baino ez zaigu heldu. Haatik, duela ehun urte, 1920 eta 1930etako hamarkaden, hemen ibili zen Hemingway gazte bat, benetan idazle emankorra izan zena.

Historiagilea ez naizez gero, niri literatur aldetik interesatzen zait Ernest Hemimgway. Agure eta itsasoa, —The Old Man and the Sea—, Kanpaiak joka norengatik ote —For Whom the bell tolls—, Armei agur —A Farewall to Arms—... Nobel saridunaren eleberrien izenak gutxienez ezagunak dira, baina Hemingway batez ere ipuingile bikaina izan zen eleberrigile ona baino gehiago. 2011n Xabier Olarrak haren ipuin ospetsu bat, Francis Macomberren bizitza labur zoriontsua, eta Javi Cillerok beste batzuk euskaratu eta guztiak bilduma batean batu zituzten: Francis Macomber eta beste zenbait ipuin.

Nik biziki maite ditut Hemingwayren ipuinak. Francis Macomber eta beste zenbait ipuin, Igela argitaletxeak plazaratutakoa eta oraindik prezio irrigarrian salgai dagoen liburuttoa... aitor dezadan enetzat aurkikuntza bat izan zirela: ipuin iradokitzaileak, esaldi laburrak, menpeko esaldi gutxi, estilo zuzena eta asko esaten duena... esplizituki adierazi gabe ere. Nobel saria eman bazioten, ipuingintzari esker eta literaturan eginiko ekarparengatik izan zen, ezen ez eleberriengatik, beste literatur mota baten ekarpena egin baitzuen orduan Hemingwayk literaturar munduan... egia badarik ere eleberriak baino ezezagunagoak direla ipuinak.

Bestalde, Ernest poeta ere bazen. Berak ez zuen poesia anitz idatzi, baina bere bizitza osoan zehar idatzitako 88 poema horiek ematen dizkigute haren narratibaren eta haren bizitzaren gaineko gako eta giltza osagarri anitz. Poeta naizenez egero ez dut saririk espero, baina ene ekarpena Hemingwayren poesia aztertzea izan da eta hainbat poema euskaratzea, Baionako Maiatz literatur aldizkarian argitara emanak eta blog honetan bertan aipatuak. Poema horiek guztiak Armiarma.eus webgunean jarri ziren iaz, denon eskuragarri.

Ernest Hemingwayren poesia osoa lau arotan sailkatzen ahal da:

• Gazte garaiko poemak (1912-1917)
• Bidaiak (1918-1925)
• Maiteño bat eta beste zenbait eskaintza (1926-1931)
• Agurrak (1944-1956)

Poema horietako batzuek, duela ehun urte idatzitako batzuek, —ene ustez hoberenak— gaurkotasun izugarria gordetzen dute. Lehen Mundu Gerraren ondoren eta ondorioz idatziak, antimilitaristatzat jo daitezke, bertan agertzen zaigun Erneste Hemingway gerraren aurkari amorratu baten gisa azaltzen zaigularik. Egia da argiki ikus daitekeela hori Armei agur —A Farewall to Arms— eleberrian ere, baina nik azpimarratuko nituzke gerrarteko garaian idatzitako poemak, batez ere beraien gordintasun eta indarrarengatik. Horren adibide, blog honetan bertan dagoen Eric Dorman O’Gowan lagun irlandarrari eskainitakoa.

Noan bukatzera, luzatzen ari naiz eta. Hasieran aipatzen nuen Hemingwayren gaineko irudi topiko-tipikoa zalantzatan jarri badut, pozik eta uros, topikoak engainagarriak eta eztabaidagarriak direlakoz.

Post scriptum: goian erran bezala, Koro Navarrrok Fiesta: Eguzkia jaikitzen da itzuli zuen, maistraki itzuli ere. Datorren urtean mende bat beteko da liburu ezagun hori argitara eman zenetik... Polita litzateke horren karietarat zerbait egitea, adibidez, Auritzerako bidaiaren kronika ezagun hori berriz egiteko ekimen bat edo beste.

Olerkariak eta bertsolariak, uztarri berean

Hatsa Elkartearen hitzorduak beti izaten dira interesgarriak, eta iragan den larunbatekoak ere bete zuen aurreikuspena. Izan ere, hilaren 13an hitzordua bertsozale-poetikoa izan genuen Euskal Herriaren ia-ia erdigune geografikoa den Larraunen. Lehenik, Lekunberrin, non ibilaldi poetikoa egin genuen Larraun ibaiari jarraiki; ibilaldi arina bai, baina ez arinkeriaz egina, mintzagai anitz eta askotarikoak agertu baitziren, gero bertso korala egiteko tenorean baliatu genituenak. 

Ur jauzian ez ginen  sartu, estriptisa ez genuen egin, baina “estriptitza” hitza sortu zen eta horren haritik egin nuen ene ekarpena bertso kolektiboan, zortziko txikian. Prozedura berezia izan zen, zeren nork bere bertso-lerroa egiten du, bat eta bakarra, baina ez daki bertzeek zer idatzi(ko) duten.

Hauxe da Lekunberrin 
giroa duguna
Lekunberrin loreak
landurik garuna
berdetasuna indar
zortezko eguna
estriptitza (sic) eginda
dugun maitasuna.



Gero, Mugiroko Ostatuan bazkari legea egin eta bertsolariak bertso ederrez bete zuten ostatuaren inguru ederra: bertsoz, olerkiz, zirtoz, irriz eta bertze. Bertsotan aritu ziren, Iparraldetik etorritako Jean-Louis Harignordoki Laka baxenafarrarekin batera, Rikardo Gonzalez De Durana eta Serapio Lopez arabarrak, eta Asier Otamendi gipuzkoarra. Piper-potoa zela eta ez zela, potoa zela eta ez zela, “Bide okerretik beti zuzen” dabiltzala erran zuen batek, baina, okerrak oker, okerrik ezean ez dago aurrera egiterik. Izan ere, ez dago bertsolaririk inoiz potorik egiten ez duenik. Halaber, ez dago olerkaririk palinpsestoa inoiz baliatu ez duenik, bertze norbaiten olerki baten gainean olerki bat berridatzi ez duenik, alegia...  Nolanahi, bertze bertso koral zenbait egin genuen goian aipatutako prozedura bereziari jarraiki, bakoitzak bertso-lerro bakarra eginda, jakin gaberik bertzeek zer botako zuten; emaitza, jarraian doakizuna:

Gaur poesiak eta bertsoak
batu gaituzte Mugiron
bazkaritako etorri gara
xerra-urdailak dagizuen on
lagun bikainak dauzkagu eta
emakume eta gizon
kezkatu gabe umore onez
gaur gaitezen uros egon
literaturaz blaitu eta pozik
zeren ez gaude edonon


Bazkaldondo luze eta emankorra izan genuen bertaratu ginenok, bertsolari zein poeta, bertsolari poesiazale zein poeta bertsozale... Errepikatzeko modukoa!